Μια νεαρή γυναίκα κάθεται στο πλατύσκαλο της εισόδου. Μπροστά της, η Υμηττού· ρέουσα – ένα χρωματικό χάος κυριαρχεί στον περιβάλλοντα χώρο. Απρίλιος, το Παγκράτι απολαμβάνει μία ηλιόλουστη ημέρα.
Η γυναίκα πίνει μία γουλιά από τον καφέ της – κάτι περιμένει. Πίσω της, σκόνη· μία χαραγματιά δεσπόζει στο γυαλί στ’ αριστερά, εκεί όπου κάποτε ολοκληρωνόταν η ουρά των ανθρώπων που περίμεναν για ν’ αγοράσουν ένα εισιτήριο.
Από πάνω της, η ιστορία· στο κέντρο, με έντονο κόκκινο φόντο, το κτίριο «φωνάζει» τη διαχρονική, σχεδόν ενός αιώνα, παρουσία του: «Από το 1925». Πάλας Θερινό, Πάλας Χειμερινό – η παλιά, μεγάλη πινακίδα, που μοιάζει ιστορική, λειτουργούσε ως καλωσόρισμα στον κινηματογράφο, αλλά κυρίως είχε τον ρόλο του μαγνήτη για τους περαστικούς.
«Μήπως γνωρίζετε αν είναι ανοιχτά;» ρωτάω την κοπέλα που βαρύθυμα στρέφει το βλέμμα της – «όχι». Μπροστά μας, σκόνη, εγκατάλειψη. Με μία κίνηση, που –ομολογώ– δεν σκέφτηκα ιδιαίτερα, τράβηξα την πόρτα, στο σημείο όπου γράφει «έλξατε». Προφανώς δεν άνοιξε – από το φθινόπωρο του 2022 παραμένει κλειστός ο χώρος. Η γυναίκα που κάθεται τώρα στην είσοδο για να ξαποστάσει, δεν φαντάζεται πόση ιστορία, αλλά και πολιτισμικές συνδηλώσεις, κρύβει το κτίριο της Υμηττού 109.
Εκεί όπου τώρα τα πάντα μοιάζουν ερειπωμένα, κάποτε οι Αθηναίοι μαζεύονταν για να απολαύσουν τους μακρινούς κόσμους που ξεδιπλώνονταν στο σελιλόιντ.
Το όνομα είναι «Πάλας» κι όχι «Παλλάς». Αυτό υποστήριζε ο ίδιος ο Ματθαίος Πόταγας, επί δεκαετίες ιδιοκτήτης του θρυλικού κινηματογράφου στο Παγκράτι. Η ιστορία του ήδη έχει μπει σε σελίδες βιβλίων, έχουν γίνει αφιερώματα και συνεντεύξεις – πολλοί αποχαιρέτισαν ένα κομμάτι της νιότης τους όταν ο 94χρονος τότε Μ. Πόταγας άφησε την τελευταία του πνοή, το καλοκαίρι του 2021.
Εγινε, κατόπιν, μία προσπάθεια – επιχειρήθηκε να κρατηθεί στη ζωή ο κινηματογράφος, πλην η εποχή έχει προχωρήσει, οι θαμώνες των σινεμά είναι είδος σε ανεπάρκεια.
Ανοιξη του 2024, πλέον μοιάζει να μπαίνει οριστική τελεία. Σειρά δημοσιευμάτων αποκαλύπτουν ότι οι κληρονόμοι του ακινήτου προχώρησαν σε υπογραφή προσυμφώνου για τη δημιουργία καταστήματος σούπερ μάρκετ γνωστής γερμανικής αλυσίδας.
Ενα κομμάτι της αθηναϊκής ιστορίας
Η ζωή προχωράει, είναι η φύση των πραγμάτων τέτοια – η νοσταλγία είναι στιγμιαίο συναίσθημα.
Μία υπερήλικη κυρία διασχίζει το φαρδύ, φθαρμένο πεζοδρόμιο, με τα κλαδεμένα δεντράκια. Παλιά Παγκρατιώτισσα, συστήνεται ως κυρία Ελένη. Οπως λέει, από τα νιάτα της ερχόταν στον κινηματογράφο – στεναχωριέται που έκλεισε, αλλά έτσι είναι η ζωή. Τον χώρο δεν τον θεωρεί «στολίδι», όπως υποστήριξαν κάποιοι άλλοι κάτοικοι σε σελίδες των social media, αλλά μέρος μιας αθηναϊκής ιστορίας.
Τριγύρω μας, σταδιακά, μαζεύονται κι άλλοι περαστικοί – σχηματίζεται ένα μικρό πηγαδάκι. Κάποιοι δεν θέλουν ένα ακόμα σούπερ μάρκετ –«έχουμε ήδη πολλά»–, άλλοι εκφράζουν ανησυχία για την εσωτερική αίθουσα με την art deco διακόσμηση, έργο του 1935 από τον αρχιτέκτονα του Μεσοπολέμου Βασίλειο Κασσάνδρα. Αλλοι νιώθουν την ανάγκη να προτείνουν τη συγκατοίκηση του σούπερ μάρκετ με τον θερινό κινηματογράφο, στην ταράτσα.
«Αφού δεν πήγαινε κανένας στο σινεμά, πώς θέλατε να επιβιώσει; Τον τελευταίο χρόνο, πόσες φορές πήγατε να δείτε ταινία στο Πάλας κυρία μου;», λέει ο Μιχάλης, ένας κύριος περί τα 50, κάτοικος της περιοχής. Η κυρία Ισμήνη δίπλα του, υπερθεματίζει: «Οσοι διαμαρτύρονται –βάζω και τον εαυτό μου μέσα– ας απαντήσουμε στο ερώτημα: “Πόσο συχνά πηγαίνω στον κινηματογράφο;” Καμία! Ας είμαστε ειλικρινείς κι έτσι θα καταλάβουμε γιατί οι κινηματογράφοι δεν επιβιώνουν και δίνουν τη θέση τους σε καταστήματα».
Η φύση των πραγμάτων, που λέγαμε πιο πριν…
Ο δημοσιογράφος της «Κ», Νίκος Βατόπουλος, σε μία παλαιότερη συνέντευξή του, σχολιάζοντας το λουκέτο του Πάλας, είχε αποφανθεί ότι «η Αθήνα είναι μια πόλη που έχει χάσει τη μνήμη της».
Εν πολλοίς ισχύει, αλλά ταυτόχρονα μπαίνουν στην εξίσωση αρκετές παράμετροι – φερ’ ειπείν το ποιος μπορεί να χρηματοδοτήσει κάτι που πλέον μοιάζει ξεπερασμένο;
Κάποτε οι κινηματογράφοι ήταν τόποι συνάθροισης, έδιναν την κλίμακα της αθηναϊκής γειτονιάς. Τώρα, πέραν των οικονομικών και τεχνολογικών εξελίξεων, έχει αλλάξει και μέρος της ανθρωπογεωγραφίας του Παγκρατίου (κι άλλων περιοχών) – θάλλει η βραχυχρόνια μίσθωση, οι ιδιοκτήτες των διαμερισμάτων ανεβάζουν τα ενοίκια σε ύψη δυσθεώρητα για τον μέσο Ελληνα, σε μία απόπειρα να εντοπίσουν ψηφιακούς νομάδες με ισχυρό βαλάντιο.
Κάπως έτσι διαφοροποιούνται και οι κύκλοι των αθηναϊκών συνοικιών και δη του κέντρου. Κάπως έτσι το Πάλας συμβολίζει το τέλος μιας εποχής κι ας είναι τώρα το πηγαδάκι των παλιών κατοίκων του Παγκρατίου, κάτω από την ταμπέλα του Πάλας, μία εικόνα ρετρό. Το κορίτσι του προλόγου, ήταν ακόμα εκεί και δεν τους έδινε καμία σημασία…
«Η Αθήνα είναι από τις λίγες μεγάλες πόλεις που δεν έχει ένα παλιό εστιατόριο, έναν παλιό κινηματόγραφο, ένα παλιό καφενείο», στο οποίο να συχνάζουν διαφορετικές γενιές ανά τα χρόνια, λέει σήμερα ο Νίκος Βατόπουλος για να συμπληρώσει: «Το Πάλας ήταν από τις ελάχιστες οικογενειακές επιχειρήσεις που έδιναν τον τόνο της πόλης, όταν υπήρχαν αυθόρμητες και ανιδιοτελείς σχέσεις. Ηταν από τα τελευταία προπύργια συνθήκης γειτονιάς».
Σε συνομιλία μαζί του, ο γνωστός αθηναιογράφος σημειώνει ότι δεν θρηνεί για το παλιό, αλλά θα του άρεσε να υπήρχαν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες η Αθήνα θα μπορούσε να συντηρήσει κάποια τοπόσημα.
Θα ήθελα να μπορούν τα σινεμά να λειτουργούν και να μας θυμίζουν πώς ήταν αλλιώς η Αθήνα, οι συνοικίες της. Η ζωή όμως καλπάζει κι έχει έναν αναπόδραστο νόμο: Δεν μπορούμε να ορίζουμε εξ αποστάσεως πώς θα κινηθεί η πόλη.
100 παρά κάτι χρόνια ζωής
Το Πάλας ήταν τόσο παλιό, ώστε η φράση «ζωντανή ιστορία» δεν μοιάζει υπερβολική. Είχε ανοίξει τις πύλες του το 1925 – Μεσοπόλεμος, μία Αθήνα απολύτως διαφορετική. Ο πατέρας του Ματθαίου Πόταγα, μαζί με τα δύο του αδέλφια, εγκαινίασαν μία αίθουσα που ψυχαγώγησε για σχεδόν έναν αιώνα τους Αθηναίους. Κατάφερε να αντέξει στην περίοδο της κατοχής.
Στο Πολεμικό Μουσείο εκτίθεται μια πινακίδα που γράφει: «Ο κινηματογράφος είνε επιτεταγμένος απόψε παρά του γερμανικού στρατού. Απαγορεύεται η είσοδος εις τους Ελληνας».
Οπως είχε διηγηθεί ο –γεννηθείς το 1928– Ματθαίος Πόταγας, το καλοκαίρι του 1944, εισέβαλε στον κινηματογράφο ένας αξιωματικός των Ναζί με στρατιώτες. «Ο διερμηνέας έδειξε τον ξάδελφό μου. Ορμησαν να τον πάρουν. Φώναξα και πήραν κι εμένα. Τελικά με άφησαν γιατί ήμουν μικρός. Τον ξάδελφό μου τον έστειλαν στη Γερμανία, μάζευαν εργάτες τότε. Γύρισε ένα χρόνο αργότερα ερείπιο και σε λίγο πέθανε από φυματίωση».
Το 1953, ο Πόταγας ανέλαβε τη γενική διεύθυνση, την οποία διατήρησε έως το τέλος της ζωής του. Σε χρυσές περιόδους για τα σινεμά, όταν το Πάλας είχε προσλάβει άνθρωπο για να ελέγχει τις μεγάλες ουρές των θεατών έξω από το κτίριο, έως τη σύγχρονη εποχή, όταν –μολονότι υπερήλικος– επέμενε να εργάζεται σε κάθε πόστο, από τα εισιτήρια μέχρι το κυλικείο, λες και είχε αποστολή στη ζωή να κρατήσει όρθιο τον κινηματογράφο.
Στις 25 Ιουνίου 2021, ο Μ. Πόταγας έφυγε από τη ζωή. Ηταν 94 ετών, ο παλαιότερος ιδιοκτήτης κινηματογράφου – σίγουρα το θεωρούσε τίτλο τιμής. Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε ανοίξει τον χώρο για τη θερινή σεζόν. Οι δυνάμεις του τον εγκατέλειψαν και ύστερα από ολιγοήμερη νοσηλεία στον Ευαγγελισμό, πέθανε αφήνοντας πίσω του ένα αβέβαιο μέλλον για το Πάλας.
Κατόπιν, έγιναν κάποιες προσπάθειες να διατηρηθεί σε λειτουργία, ωστόσο η χειμερινή αίθουσα (μέσα στην οποία ένιωθες ότι ταξιδεύεις στον χρόνο, πάνω στις κόκκινες καρέκλες) αντιμετώπιζε ζητήματα στατικότητας, ενώ η θερινή δεν μπορούσε να επαναλάβει ούτε κλάσμα από τις δόξες του παρελθόντος.
Τον Οκτώβριο του 2022 κάποιος κλείδωσε για τελευταία φορά την πόρτα.
Η γοητεία μιας πόλης
Συζητώντας με τον Νίκο Βατόπουλο για την «κατάσταση των πραγμάτων» στη σημερινή Αθήνα, επισημαίνει ότι όλες οι εξελισσόμενες αλλαγές είναι ένα φαινόμενο με αποχρώσεις και πολλές ερμηνείες – «την οπτική της μητροπολιτικής ταχύτητας, αλλά και της παράδοσης», αμφότερα αποδεκτά και επιθυμητά.
Μία πόλη ορίζεται από την ποικιλία που προσφέρει στους κατοίκους της. Αν η Αθήνα αναπτύξει μια μονοκαλλιέργεια και μια μονοθεματικότητα, θα είναι εις βάρος της.
«Αν μας αφορούσε, θα γεμίζαμε τα σινεμά. Δεν πηγαίνουμε όμως ώστε να είναι βιώσιμα. Μερικά πράγματα θα μπορούσαμε να τα έχουμε περιφρουρήσει, η ζωή όμως τρέχει και ορίζει έναν βηματισμό. Για κάποιους λόγους».
Η ζωή προχωράει, άρα χρειάζεται ψυχραιμία στην ανάλυση των πραγμάτων. «Η γοητεία μιας πόλης είναι οι πολλές της ταυτότητες», υπογραμμίζει ο Νίκος Βατόπουλος.
Το ντοκιμαντέρ των Θάνου Λυμπερόπουλου και Βασίλη Καλέμου με πρωταγωνιστή το Πάλας και τον Ματθαίο Πόταγα.
ΠΑΛΑΣ [Ιστορίες από το Παγκράτι] from Thanos Liberopoulos on Vimeo.