Φωτ.: Νίκος Κοκκαλιάς
Ακούστε το άρθρο
Τι σημαίνει δημόσια τέχνη και αστικό βίωμα; Αυτό είναι κάτι που ο Κώστας Βαρώτσος γνωρίζει καλά. Οχι μόνο γιατί δημιούργησε ένα από τα πλέον εμβληματικά έργα της πόλης της Αθήνας, τον Δρομέα, μα και γιατί ένα μεγάλο μέρος του διεθνούς έργου του τοποθετείται στον δημόσιο χώρο. Εχει δουλέψει σε πόλεις διαφορετικές σε πολλά επίπεδα μεταξύ τους και έχει καταφέρει να κάνει τα έργα του να αφομοιώνονται οργανικά στο περιβάλλον τους.
Δεν προκαλεί εντύπωση που ο Κώστας Βαρώτσος έδωσε το έναυσμα για τη διήμερη επιστημονική συνάντηση «Δημόσια Τέχνη και Αστικό Βίωμα: Σύγχρονες Πρακτικές και Προκλήσεις» στην Εθνική Πινακοθήκη. Ανάμεσα σε πολλούς ενδιαφέροντες ομιλητές, ανέβηκε φυσικά και ο ίδιος στο βήμα με μια ομιλία με τον αινιγματικό τίτλο «Το έργο τέχνης στον δημόσιο χώρο μοιάζει να ζητάει συγγνώμη».
Συνομιλήσαμε μαζί του μετά το τέλος των εργασιών της πρώτης μέρας του συνεδρίου (11/4) και κρατήσαμε τα σημαντικότερα σημεία από όσα είπε σε εμάς αλλά και στο κοινό της Εθνικής Πινακοθήκης.
Οι πόλεις αλλάζουν γιατί είναι ζωντανοί οργανισμοί. Αποτελούν οργανικές μηχανές που εξελίσσονται συνεχώς και αντιδρούν όπως το νερό όταν του πετάς μέσα μία πέτρα και κάνει δαχτυλίδια. Μπορούν να γίνουν κρυψώνες αλλά και φυλακές, μέρη απελευθέρωσης αλλά και βίας, ηρεμίας, αγάπης, ιστορίας.
Ο δημόσιος χώρος ήταν πάντα μια επέκταση του ιδιωτικού χώρου, του ίδιου του σπιτιού μας. Συναντούσαμε έξω τους φίλους μας και βρίσκαμε αυτά που συζητιόντουσαν μέσα στις πόλεις.
Η τέχνη, όταν γεννιέται σε μια πόλη, μοιάζει με ένα λουλουδάκι που είναι πολύ ευαίσθητο και μπορείς να το τσαλαπατήσεις.
Ο καλλιτέχνης βρίσκεται στη θύελλα μεταξύ μέλλοντος και παρελθόντος, δηλαδή στον πραγματικό, ιστορικό χρόνο. Πρέπει με κάποιον τρόπο να καταφέρει να εκφράσει αυτόν τον πραγματικό χρόνο. Ενα έργο με τη σειρά του είναι πραγματικό όταν εκφράζει τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Οταν λειτουργεί σαν την πολιτισμική συμπύκνωση μιας στιγμής που ζούμε, τότε γίνεται διαχρονικό. Αυτό είναι δύσκολο. Αλλά το να αφηγηθείς τον πραγματικό χρόνο είναι το ζητούμενο της τέχνης.
Στον δημόσιο χώρο είσαι αντιμέτωπος με τον κόσμο και τον ίδιο τον πολιτισμό, που είναι έτοιμος να σε προστατεύσει, να σε κρίνει και να σε πάρει στην αγκαλιά του, αν δεν του πεις ψέματα.
Η πόλη μοιάζει και με ένα δάσος. Και τα δύο πεθαίνουν και ξαναγεννιούνται. Και είναι δύσκολο να κάνεις ένα έργο μέσα σε μια πόλη ή ένα δάσος. Γιατί δεν είναι μια γκαλερί, που είναι ένας κλειστός χώρος μεταξύ φίλων και συναδέλφων. Στον δημόσιο χώρο είσαι αντιμέτωπος με τον κόσμο και τον ίδιο τον πολιτισμό, που είναι έτοιμος να σε προστατεύσει, να σε κρίνει και να σε πάρει στην αγκαλιά του, αν δεν του πεις ψέματα. Ενας διαφορετικός τρόπος να δουλεύεις από ό,τι για το σύστημα της τέχνης.
Η δημόσια τέχνη απευθύνεται αμιγώς στο πλατύ κοινό, όχι στους ειδικούς. Γι’ αυτό και θεωρείται περισσότερο πολιτική και αυτόνομη.
Οταν κάνεις ένα έργο στον δημόσιο χώρο συνήθως ο κόσμος αντιδρά. Η δημόσια τέχνη είναι σαν να ζητάει συγγνώμη από τον πολίτη. Θυμάμαι όταν έκανα τον Δρομέα είχε έρθει ένα γεροντάκι με τη μαγκούρα του και έλεγε «Πάλι, θα χτίσετε;». «Οχι έργο θα κάνουμε», του είπα. «Δεν με νοιάζει, πάλι σκάβετε», συνέχισε.
Συνήθως λένε «Βανδαλίστηκε το τάδε έργο». Τα έργα μας, όμως, κινδυνεύουν μόνο από την εξουσία. Η πολιτική και η τοπική εξουσία κινδυνεύουν από τους ανθρώπους που έχουν την υποχρέωση να προσέχουν τα έργα, να εκφράζουν τον πολιτισμό.
Δεν μπορείς να ασκήσεις εξουσία αν δεν έχεις αντίληψη της πολιτισμικής παραγωγής. Η σχέση πολιτικής εξουσίας και πολιτισμού έχει αρχίσει να φθίνει. Οχι με την έννοια της τέχνης, γενικότερα. Η εξουσία απομακρύνεται από την οντότητα της πολιτισμικής παραγωγής.
Οταν ακούω πολιτιστική πολιτική ανατριχιάζω. Αν ακούσεις ένα υπουργό Πολιτισμού να λέει «Εγώ έχω ένα όραμα», πρέπει να φύγεις τρέχοντας. Δεν υπάρχει πιο επικίνδυνο πράγμα από πολιτικό που έχει όραμα. Ο πολιτικός δεν πρέπει να είναι καλλιτέχνης ή άνθρωπος της τέχνης. Πρέπει να έχει ενσυναίσθηση της κοινωνίας και να καταλαβαίνει τις ποιότητες. Είναι εκφραστής μιας άλλης παραγωγής. Δεν παράγουν πολιτισμό οι πολιτικοί, εκφράζουν τον πολιτισμό που παράγεται.
Η πολιτική και η ιδεολογία της πολιτικής ορθότητας που εφαρμόστηκε στον δυτικό πολιτισμό ακινητοποίησε τα πάντα. Η Ευρώπη ζει το μπλοκάρισμα του «political correct», με αποκορύφωμα την Ελβετία που έχει νόμους για τα πάντα. Αυτή η υπερνομοθέτηση απενεργοποιεί τη δημιουργικότητα.
Συνεχώς μου την έχει στημένη η εξουσία. Εχω γίνει έμπειρος πλέον και την αποφεύγω, κρατάω τις αποστάσεις μου.
Δεν υπάρχει νομιμότητα στην τέχνη. Η έννοια της παρανομίας στην τέχνη είναι μια σχετική έννοια.
Τοποθέτησα έργα σε δημόσιους χώρους με όλους τους τρόπους: παράνομα, τρομοκρατικά, νόμιμα, εντελώς σούπερ νόμιμα. Δρούσα συχνά σαν τους γκραφιτάδες που βγαίνουν τη νύχτα.
Για να βάλουμε τον Δρομέα στην Ομόνοια έπρεπε να πάρουμε άδεια από το ΥΠΕΧΩΔΕ, την Πυροσβεστική, την Αστυνομία, την Τροχαία. Δεν κάναμε τίποτα.
Και ο Δρομέας ήταν παράνομος. Για να βάλουμε τον Δρομέα στην Ομόνοια έπρεπε να πάρουμε άδεια από το ΥΠΕΧΩΔΕ, την Πυροσβεστική, την Αστυνομία, την Τροχαία. Δεν κάναμε τίποτα. Μία Κυριακή πρωί ένας γερανός κατέβηκε στην Πανεπιστημίου. Οταν έφτασε στην Ομόνοια, έκανε όπισθεν και έκλεισε την Πανεπιστημίου. Είχα κρεμασμένη μια φωτογραφική μηχανή και ένα φουλάρι και έπαιζα τον καλλιτέχνη. Οταν ήρθαν οι αρμόδιες Αρχές και ούρλιαζαν, τους είπα ότι πήρα τηλέφωνο στην Αστυνομία. Μέσα σε πέντε ώρες είχαμε τοποθετήσει τον σκελετό του Δρομέα στην πλατεία.
Οταν έκανα το «La Morgia» στα Απέννινα Ορη στην Ιταλία, το έκανα εντελώς παράνομα, γιατί ήταν περιοχή Natura. Είχαμε συνεννοηθεί με τον νομάρχη που, ήταν διανοούμενος, και το ήθελε και η κοινωνία. Οπότε, υπονόμευσα τους θεσμούς και τους νόμους της Natura και το κάναμε κρυφά. Στάλθηκαν τα γράμματα για να παρθούν οι άδειες αφού το έργο είχε γίνει. Υπήρξε ένα μικρό σοκ και μετά είπαν από τη Natura «Ωραίο είναι».
Οι θεσμοί είναι οδοστρωτήρες οι οποίοι σε χρησιμοποιούν συνέχεια, μπορούν να διαλύσουν έναν καλλιτέχνη. Πρέπει να εντοπίσουν οι θεσμοί αυτές τις δυνάμεις τις καλλιτεχνικές και να τους κάνουν χώρο σιωπηλά. Δεν είμαι υπέρ της οργάνωσης μηχανισμών.
Πρέπει η ίδια η τοπική αυτοδιοίκηση να έχει τις δικλίδες ασφαλείας, να «κλείσει ένα μάτι», να βοηθήσει κρυφά. Να συμμετάσχει και να αφήσει χώρο στις δυνάμεις των καλλιτεχνών οι οποίοι δρουν.
Η σχέση του ιδιωτικού με το δημόσιο δεν έχει βρει την ισορροπία της. Υπήρξε μια υπερεκτίμηση τα προηγούμενα χρόνια της ιδιωτικοποίησης πολλών πραγμάτων. Ηταν λογική σε ένα μεγάλο βαθμό, όμως δημιούργησε και πολλά προβλήματα. Δούλεψα με δήμους που είναι εντελώς ιδιωτικοποιημένοι. Η αδυναμία του άμεσου ελέγχου κάποιων πραγμάτων στην τοπική αυτοδιοίκηση δημιουργεί προβλήματα. Στον δήμο του Τορίνο δούλευα με μια ιδιωτική εταιρεία. Αυτό εκ πρώτης όψεως φαίνεται πρακτικό γιατί ο δήμος απαλλάσσεται από μία ευθύνη.
Τα πράγματα που γίνονται μέσα στην πόλη τα βλέπεις με την περιφερειακή ζώνη των ματιών. Οταν περνάς δίπλα στον Δρομέα, δεν τον κοιτάς, τον νιώθεις. Αρα, είναι ένα φάντασμα και τον βλέπεις να περνάει. Σπάνια στην πόλη σταματάς και κοιτάς κάτι.
Δεν θα μπορούσα να κάνω τον Δρομέα σήμερα, ήταν έργο της εποχής του. Τώρα, θα ήταν άλλο έργο.