Στις 12 Ιουνίου, στην αίθουσα συνεδριάσεων της UNESCO στο Παρίσι, το εξάμηνο της ελληνικής προεδρίας στην Ε.Ε. κλείνει με «Αντιγόνη», με την παράσταση που ανέβηκε πέρυσι το καλοκαίρι στο Μουσείο Μπενάκη. Η πρωτοβουλία έχει τη σφραγίδα της Κατερίνας Δασκαλάκη, η οποία το καλοκαίρι του 2013 ορίστηκε πρέσβειρα εκ προσωπικοτήτων στην έδρα του Οργανισμού και ανέλαβε επικεφαλής της Μόνιμης Αντιπροσωπείας της Ελλάδας στην UNESCO. Η ίδια εξηγεί στην «Κ»: «Αυτή η σύγκρουση συνείδησης και ανθρώπινων κανονιστικών διατάξεων που διατρέχει τις εποχές και σημαδεύει την πορεία του ανθρώπου είναι που κάνει τόσο δυνατό το μήνυμα της Ελλάδας στην έδρα ενός παγκόσμιου Οργανισμού, όπου τόσος λόγος γίνεται για τα δικαιώματα του ανθρώπου και για την ηθική διάσταση των δράσεων και των επιλογών του».
H γνωριμία με την κ. Δασκαλάκη, πρόσωπο προβεβλημένο της ελληνικής δημοσιογραφίας που πάντα συνδύαζε την παρατήρηση με την «ωκεάνια ματιά» της ζωής του Ρομέν Ρολάν -έναν από τους αγαπημένους συγγραφείς της- ήταν ένα από τα απωθημένα μου. Ημέρες μετά το γεύμα της «Κ» στο Παρίσι, όταν πήρα στα χέρια μου την τελευταία σειρά διηγημάτων της, το «Ατιτλο», και διάβασα ένα καταγεγραμμένο βίωμά της για τον μεγάλο έρωτα της ζωής της, Κώστα Αξελό, άρχισα να καταλαβαίνω τι σήμαινε όταν εκείνος έλεγε στους φίλους του ότι «η Κατερίνα αγαπάει τη ζωή». Η διαδρομή της στα γράμματα και τη δημοσιογραφία, την πολιτική, την πεζογραφία και τις διεθνείς σχέσεις αποτελούν απόδειξη αυτής της μεγάλης αγάπης που έχει αυτή η γυναίκα για τη ζωή και τη δραστηριότητα που αναπτύσσει στην UNESCO. Ηταν η πρώτη, μετά την Ελένη Βλάχου, διευθύντρια εφημερίδας, της ιστορικής «Μεσημβρινής» πριν εκλεγεί ευρωβουλευτής το 1994 και επιλέξει αργότερα ως μόνιμη κατοικία της το Παρίσι, τις μεταφράσεις και τη λογοτεχνία.
– Ηταν αυτή η αγάπη για την αναζήτηση, η πειθαρχία ή κάτι άλλο που σας βοήθησε σε αυτή τη διαδρομή;
– Kαθοριστικό ρόλο έπαιξε το γεγονός ότι άρχισα να δουλεύω από πολύ νωρίς επειδή υπήρχε ανάγκη να δουλέψω. Η γενιά μου θεωρούσε αναγκαία προϋπόθεση ελευθερίας και δομής της προσωπικότητας τη γυναικεία εργασία. Είχα την τύχη να κάνω εξαρχής μια δουλειά που την αγάπησα με πάθος. Εννοώ την, κάποτε, δημοσιογραφία. Το τυπωμένο χαρτί. Πειθαρχία; Ισως. Τις γνώσεις τις επιδιώκεις και τις αποκτάς σε όλη τη διαδρομή, κι αυτή η αναζήτηση δεν σταματά ποτέ. Αν μπορεί κάπου να έχει αντίκρισμα ο «ενθουσιασμός» που λέτε είναι ακριβώς σ’ αυτό: στο να διατηρείς αυτιά και μάτια ανοιχτά στο ξετύλιγμα των πραγμάτων του κόσμου. Με όση νηφαλιότητα γίνεται. Η καθαρή παρατήρηση είναι από τα δυσκολότερα πράγματα -ο Γκαίτε το έλεγε, όχι εγώ- κι είναι σπουδαία πηγή γνώσης. Κατά τα άλλα είχα την τύχη να γεννηθώ σε ένα σπίτι με βιβλία που με έμαθε να τα ξεχωρίζω και να τα αγαπώ.
– Τι αγαπήσατε περισσότερο στη δημοσιογραφία;
– Tη βραδινή σύσκεψη στην εφημερίδα. Αυτός ο ρυθμός χωρίς ανάπαυλα. Η συλλογική απόφαση, η συλλογική εργασία. Κατά κάποιο διαφορετικό τρόπο αγαπώ πολύ κι αυτό που κάνω τώρα. Εχει μαγεία ένα πολυεθνικό περιβάλλον. Είναι βαθιά στοχαστική η παρατήρηση μιας θεμελιακής ισότητας και ομοιότητας μεταξύ πολύ διαφορετικών ανθρώπων από τις τέσσερις γωνιές της γης.
– Είναι η δημοσιογραφία λειτούργημα;
– Υπήρχαν δύο λέξεις που δεν χρησιμοποίησα ποτέ, η μία λέξη είναι η αλήθεια και η άλλη λέξη είναι το λειτούργημα. Δεν ξέρω τι είναι «αλήθεια» και όσο μεγαλώνω όλο και λιγότερο γνωρίζω. Και δεν θεωρώ ότι έκανα λειτούργημα. Δεν κάνεις λειτούργημα όταν πηγαίνεις κάθε μέρα στη δουλειά και πληρώνεσαι και παίρνεις τον μισθό σου. Προσπαθούσα, όμως, πάντοτε να κάνω όσο πιο καλά μπορούσα τη δουλειά μου. Oι δημοσιογράφοι έχουν χάσει τον μπούσουλα λιγάκι. Εγινε μία πολύ μεγάλη τομή στην ελληνική δημοσιογραφία μετά την υπόθεση Κοσκωτά. Και όχι λόγω σκανδάλων, αλλά στο μέτρο που μπήκε και έριξε παράλογα χρήματα στην αγορά. Και από ένα σημείο κι έπειτα τα μυαλά των δημοσιογράφων πήραν αέρα.
– Υπάρχει κάτι που σας εξοργίζει;
– H ανάμειξη των ρόλων. Oταν έφυγα από τη δημοσιογραφία, έφυγα. Και όταν πήγα στο Ευρωκοινοβούλιο έστειλα ένα ωραίο γράμμα στην Ενωση Συντακτών και είπα ότι επειδή θεωρώ πως πέρασα από την άλλη μεριά του ποταμού και όχι επειδή περιφρονώ την ΕΣΗΕΑ, όσο είμαι εκεί δεν θα ξανάρθω να ψηφίσω. Δεν έχω δικαίωμα να ψηφίσω. Πιστεύω ότι έχουμε πάρα πολύ μπερδέψει τα πράγματα.
Η Ελλάδα έχει πολύ καλό όνομα στην UNESCO
– Πόσο ενεργή είναι η ελληνική παρουσία σ’ έναν από τους σημαντικότερους τομείς της UNESCO, όπως είναι η πάταξη της παράνομης διακίνησης των πολιτιστικών αγαθών;
– Η UNESCO είναι το κατ’ εξοχήν αρμόδιο όργανο του συστήματος των Ηνωμένων Εθνών επί του προκειμένου. Γι’ αυτό υπάρχουν δύο διεθνείς συμβάσεις: Η πρώτη, του 1954, αφορά την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε περίπτωση ένοπλης σύγκρουσης και η δεύτερη, του 1970, είναι η σύμβαση εναντίον της παράνομης διακίνησης των πολιτιστικών αγαθών. Η χώρα μας είναι στην πρώτη γραμμή της μάχης εναντίον της παράνομης διακίνησης. Εχει εκλεγεί –και μάλιστα πρώτη σε ψήφους– στις επιτροπές και των δύο συμβάσεων. Η εκλογή μας καταδεικνύει ακριβώς την αναγνώριση από τις άλλες χώρες του θεμελιακού ρόλου που διαδραματίζουμε εδώ. Η δεύτερη σύμβαση ενεργοποιείται μόλις σήμερα, μετά 44 χρόνια, και η Ελλάδα έχει παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο σ’ αυτό. Ο λόγος της αδράνειας όλα αυτά τα χρόνια είναι οι αντιδράσεις από χώρες στις οποίες διακινούνται παράνομα πολιτιστικά αγαθά. Ομως τα γεγονότα στη Συρία, στο Μάλι, στη Β. Αφρική έδρασαν καταλυτικά στο να προχωρήσουμε στην εφαρμογή. Συνετέλεσε επίσης και η αποφασιστική στάση της γενικής διευθύντριας Irina Bokova που θεωρεί το έργο αυτό πρωταρχικής σημασίας για τον Οργανισμό.
– Με ποιον τρόπο παρεμβαίνει ο Οργανισμός;
– Η UNESCO δεν είναι διεθνής χωροφύλακας, αλλά συνεργάζεται με τα τελωνεία, με την INTERPOL, ακόμα και με μια ειδική υπηρεσία στο ΝΑΤΟ και διαθέτει εμπειρογνώμονες και μέσα που μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο.
– Σε ποιους άλλους τομείς συμμετέχει ενεργά η Ελλάδα;
– Στην εκπαίδευση έχει ενεργό συμμετοχή στο μεγαλύτερο πρόγραμμα του συστήματος των Ηνωμένων Εθνών «Εκπαίδευση για όλους» με τον ίδιο τον υπουργό Παιδείας. Επίσης, στις φυσικές επιστήμες, είναι μέλος της Επιτροπής Ωκεανογραφίας, της Διακυβερνητικής Επιτροπής του Διεθνούς Υδρολογικού Προγράμματος, στις κοινωνικές επιστήμες είναι επί σειρά ετών μέλος της Διακυβερνητικής Επιτροπής Βιοηθικής καθώς και της Επιτροπής Κοινωνικών Μετασχηματισμών. Στην επικοινωνία, η Ελλάδα είναι μέλος της Επιτροπής Σοφών που συγκροτούν το Διεθνές Συμβούλιο για την Τεχνολογία στην Εκπαίδευση.
Σε όλα αυτά τα όργανα η χώρα μας έχει εκλεγεί, και μάλιστα με μεγάλη πλειοψηφία τις περισσότερες φορές. Μπορεί αυτά να μη μαθαίνονται ή να μην απασχολούν τη θορυβώδη τρέχουσα επικαιρότητα, αλλά η αλήθεια είναι ότι η Ελλάδα προσπαθεί και έχει πολύ καλό όνομα στον Οργανισμό.
Ο εμφύλιος άφησε πολύ βαθύ στίγμα, που κουβαλάμε ακόμη
«Δημήτρης Τσάτσος, Παναγιώτης Λαμπρίας, Mιχάλης Παπαγιαννάκης, Γιάννος Κρανιδιώτης, Νάνα Μούσχουρη, Γιάννης Ρουμπάτης, Τίμος Χριστοδούλου, Βασίλης Εφραιμίδης, Αλέκος Αλαβάνος, Αντώνης Τρακατέλλης, Γιάννης Θεωνάς, Γιώργος Αναστασόπουλος, Ειρήνη Λαμπράκη, Αγγέλα Κοκκόλα, Χρήστος Παπουτσής, φοβάμαι ότι κάποιον έχω ξεχάσει» λέει η κ. Δασκαλάκη εκτιμώντας ότι ορισμένες από τις σημερινές υποψηφιότητες έχουν λάθος συμβολισμό. «Ηταν μια πολύ αξιόλογη ομάδα, με σχεδιασμό» τονίζει, αναφερόμενη σε όλους τους ευρωβουλευτές, ανεξαρτήτως κόμματος, με τους οποίους θήτευσε στο Ευρωκοινοβούλιο την περίοδο 1994-1999 όταν εξελέγη με το ψηφοδέλτιο της Πολιτικής Ανοιξης. «Κι εκεί σ’ αυτόν τον πολυεθνικό χώρο ένιωσα ότι μπορείς αν θες να αφήσεις ένα λιθαράκι. Υπήρχαν τρομακτικές εντάσεις εκείνη την εποχή, αλλά η ελληνική ομάδα ήταν πολύ δυνατή. Σας θυμίζω ήταν η περίοδος των Ιμίων, της τελωνειακής ένωσης με την Τουρκία και της σύρραξης στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Οι πρώτες εκλογές στη Βοσνία και στην Αλβανία όπου συμμετείχα ως παρατηρητής».
– Ποια είναι η σημασία των ευρωεκλογών;
– Είναι πιο ουσιαστική από αυτό που γενικότερα πιστεύεται. Το Ευρωκοινοβούλιο είναι το μοναδικό αιρετό όργανο της Ε.Ε. κι έχει όλο και πιο ενισχυμένες εξουσίες. Το κακό είναι ότι συνήθως -όχι μόνο στην Ελλάδα- οι ευρωεκλογές γίνονται κι αυτές πρόσχημα για εσωτερικούς διακανονισμούς. Εξ ου και ορισμένες υποψηφιότητες που είναι εξ αρχής βέβαιο ότι καμία σχέση δεν μπορούν να έχουν, ούτε και μπορούν να αποκτήσουν με το αντικείμενο.
– Eίναι κι αυτή μια ελληνική αυταπάτη;
– Νομίζω ότι η Ελλάδα, από την αρχή της ίδρυσης του ελληνικού κράτους ζει με ορισμένες αυταπάτες και ορισμένους μύθους. Δεν είναι δικιά μου αυτή η αλήθεια, είναι γραμμένη και ξαναγραμμένη, η Ελλάδα πρέπει να ξαναφτιάξει από την αρχή αυτό που λέγεται νεωτερικότητα στην Ευρώπη, για να μπορέσει να σταθεί στα πόδια της. Χωρίς διάθεση πολιτικής θέλω να πιστεύω ότι η κρίση μπορεί να δώσει, ή θα μπορούσε να δώσει, αυτή την ευκαιρία. Πρέπει να ξανασκεφτούμε τον εαυτό μας και να ξανασκεφτούμε πώς αντιμετωπίζουμε την ίδια τη συγκρότηση του κράτους και το τι επιθυμούμε από αυτό. Αλλά αυτό δεν είναι μόνο δουλειά του όποιου κυβερνάει σήμερα ή θα κυβερνήσει αύριο. Ακούω συνέχεια ότι όλα τα περιμένουμε από το κράτος. Ολοι εμείς είμαστε το κράτος. Φυσικά δεν έχουμε όλοι την ίδια ισχύ, αλλά υπάρχει μία νοοτροπία πολύ γενικευμένη και πολύ βαθιά ριζωμένη ιστορικά που εξέθρεψε αυτή τη μετάθεση της ευθύνης μας πάντα στον άλλον.
– Είναι εύκολο να αλλάξουν νοοτροπίες όταν επί χρόνια έχουμε βιώσει μια αντιπνευματικότητα σε όλες τις εκφράσεις της ζωής;
– Την έχουμε βιώσει; Γιατί και αυτό είναι ένα ερώτημα. Εγώ είμαι παιδί του Μεταπολέμου. Oμως στον Μεσοπόλεμο η Ελλάδα έζησε μία πολύ μεγάλη πνευματική άνθηση με τη γενιά του ’30. Τσακίστηκε με τη δικτατορία του Μεταξά. Μετά ήρθε ο πόλεμος και αργότερα η Ελλάδα έζησε παράλληλα και, κυρίως, μετά ένα φοβερά άγριο εμφύλιο. Τα επακόλουθά του υπάρχουν ακόμα. Μπορεί εσείς να μην θυμάστε, να σας πει κανείς ονόματα που να μην σας λένε τίποτα αλλά πολλοί θυμούνται κάποια πράγματα.
– Θεωρείτε ότι ακόμη κουβαλάμε το στίγμα του εμφυλίου;
– Θεωρώ ότι άφησε πολύ βαθύ στίγμα και μου κάνει εντύπωση ότι ακόμη και τώρα η λογοτεχνία ασχολείται με αυτό, ο κινηματογράφος ασχολείται με αυτό. Δεν είναι τυχαίο.
– Η πεποίθησή σας ότι είναι εφικτό μέσα από την κρίση να ξαναδούμε τα πράγματα από την αρχή από πού πηγάζει;
– Mιλάω πολύ με νέους ανθρώπους και έχω κοντά και δικά μου παιδιά τα οποία αγαπώ πάρα πολύ. Βλέπω ότι τα παιδιά αυτά έχουν άλλη ματιά απέναντι στα πράγματα. Και ξέρω πάρα πολλά παιδιά, τα θαυμάζω, που σφίγγουν τα δόντια, δουλεύουν πολύ σκληρά και που θα βγουν από την κρίση. Οπως είμαι σίγουρη ότι θα βγει και η Ελλάδα από την κρίση.
– Είναι επιθυμία ή πίστη;
– Φυσικά το πιστεύω. «Τεσσεράμισι χιλιάδες χρόνια περνάει κρίση η Ελλάδα, μην κάνεις έτσι» (γελάει). Αυτό μου το έλεγε ο Γιάννης Σακελλαράκης, ο περίφημος αρχαιολόγος, όταν με έπιαναν απογοητεύσεις.
– Από ποια γραπτά αντλείτε δύναμη, μήπως από την ποίηση;
– Eίχα ένα πολύ ποιητικό και τυραννισμένο πατέρα, που με οδήγησε στα μονοπάτια της ποίησης χωρίς ιδεολογικές προκαταλήψεις. Ανατρέχω στους αρχαίους αλλά και σε παλαιότερους και σύγχρονους ποιητές και συγγραφείς. Βρίσκω κορυφαία ποιητική περίπτωση και το «Τροπάριο της Κασσιανής» και τον Σεφέρη. Ανατρέχω σε ορισμένους ξεχωριστούς της σκέψης. Και στον Αξελό ιδιαίτερα, εξυπακούεται.
– Και ο έρωτας; Hταν μεγάλος ο έρωτας με τον Αξελό;
– Nαι, παρά πολύ.
– Το αιώνιο ερώτημα: υπάρχει συνταγή για μια δυνατή σχέση;
– Πιστεύω ότι ένα ζευγάρι χτίζεται κάθε μέρα, ξανά, από το πρωί. Δεν υπάρχει τίποτε δεδομένο και τίποτε πιο δυνατό από τη δύναμη μιας τέτοιας σχέσης. Κι όταν λειτουργεί δίνει τεράστια δύναμη στη ζωή. Αλλά χρειάζεται καθημερινή προσπάθεια.
– Η σχέση είναι θέμα τύχης ή προσπάθειας;
– Ο εγωισμός χρειάζεται να σπάει λίγο…
H συνάντηση
Γευματίσαμε στο «Le Select Montparnasse» στο Παρίσι, στο ιστορικό εστιατόριο όπου η Κατερίνα Δασκαλάκη γευμάτιζε πολύ συχνά με τον σύντροφό της, Κώστα Αξελό. Το εστιατόριο είναι πολύ κοντά στο μικρό διαμέρισμα που διατηρούσε επί χρόνια ο Αξελός στην ίδια περιοχή. Επιλέξαμε φιλέτο, σαλάτα και καφέ. Ο λογαριασμός ήταν 60 ευρώ.
Oι σταθμοί της
1944
Γεννιέται στην Αθήνα.
1961
Εισαγωγή στη Νομική του Πανεπιστημίου Αθηνών ενώ ξεκινά τη δημοσιογραφική περιπέτεια από τη Βιομηχανική Επιθεώρηση.
1976
Δημοσιογράφος στην «Ελευθεροτυπία».
1979
Προσλαμβάνεται στη «Μεσημβρινή» αρχικώς ως αρθογράφος και χρονογράφος, ενώ στη συνέχεια διετέλεσε διευθύντρια.
1981
Γνωριμία με τον Κώστα Αξελό.
1994-1999
Ευρωβουλευτής, μέλος της Επιτροπής Πολιτισμού και Εξωτερικών Υποθέσεων του Ευρωκοινοβουλίου.
1997-2004
Εκδίδει τέσσερα βιβλία («Ο ένοικος του Τίποτα», «Διά ξηράς», «Ο άλλος πλους», «Ο όγδοος μήνας»).
2013
Τοποθετείται πρέσβειρα της Ελλάδας στην Unescο και εκδίδεται το πέμπτο κατά σειρά βιβλίο της με τίτλο «Ατιτλο» από τις εκδόσεις Εστία.