Η ουσιαστική και συμβολική σημασία της εκλογής της Κατερίνας Σακελλαροπούλου είναι προφανής και έχει αναλυθεί διεξοδικά. Αξίζει όμως να επισημανθούν δύο σημαντικές πτυχές της ιστορικής αυτής εκλογής που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η πρώτη αφορά τον ρόλο των θεσμών και η δεύτερη τη σημασία των πολιτικών υπερβάσεων.
Είναι γνωστό πως οι θεσμοί, δηλαδή οι κανόνες της πολιτικής, ρυθμίζουν τη συμπεριφορά των πολιτικών δρώντων και επομένως την καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό. Εως την πρόσφατη αναθεώρησή της, η μέθοδος της προεδρικής εκλογής ήταν σχεδιασμένη έτσι ώστε να υποβοηθεί ευρύτερες συναινέσεις, καθώς απαιτούσε διευρυμένες πλειοψηφίες ενώ συνέδεε την απουσία τους με την προκήρυξη πρόωρων εκλογών. Ετσι, εκτός και αν διέθετε ευρεία πλειοψηφία, ο εκάστοτε πρωθυπουργός αναγκαζόταν να προτείνει έναν υποψήφιο από κόμμα της αντιπολίτευσης. Παρά την ορθή της στόχευση, η μέθοδος αυτή είχε ένα σημαντικό μειονέκτημα: μια δυνητικά αποσταθεροποιητική ροπή, εφόσον η αντιπολίτευση μπορούσε να εκμαιεύσει πρόωρες εκλογές. Αυτό ακριβώς έγινε τον Δεκέμβριο του 2014 όταν ο ΣΥΡΙΖΑ χρησιμοποίησε την προεδρική εκλογή για να ρίξει την κυβέρνηση Σαμαρά.
Από την άποψη αυτή, η πρόσφατη αναθεώρηση του τρόπου εκλογής του Προέδρου, που την αποσυνδέει από τη διάλυση της Βουλής και τη διενέργεια πρόωρων εκλογών, πράγματι ισοδυναμεί με την αφαίρεση μιας «καταστροφικής δυνατότητας», όπως εύστοχα τη χαρακτήρισε ο Στέφανος Κασιμάτης. Πρόκειται σαφώς για μια θετική εξέλιξη. Παράλληλα όμως αφαιρεί την πίεση για ευρύτερες συναινέσεις καθώς καταργεί την απειλή των πρόωρων εκλογών. Εκεί άλλωστε στηρίχθηκε η κριτική της αναθεώρησης αυτής από τον Αλέξη Τσίπρα, που κατηγόρησε τη Ν.Δ. πως «υποβαθμίζει τη διαδικασία σε εκλογή προέδρου ΔΕΚΟ», και της Κ.Ο. του ΣΥΡΙΖΑ, που έκανε λόγο για «εκφυλισμό της πολιτειακής λειτουργίας της δημοκρατίας» και για «πρόθεση της κυβερνητικής πλειοψηφίας να εκλέγεται ένας Πρόεδρος της Δημοκρατίας που θα είναι του στενού κομματικού ελέγχου της».
Οπως όμως πλέον γνωρίζουμε, η κριτική αυτή αποδείχθηκε εντελώς άστοχη. Μολονότι ο πρωθυπουργός μπορούσε να επιβάλει την εκλογή ενός στενά κομματικού Προέδρου, επέλεξε τελικά ένα πρόσωπο ευρείας αποδοχής που εξελέγη με 261 ψήφους. Επιπλέον, ενώ εύκολα θα μπορούσε να προτείνει τον απερχόμενο πρόεδρο Προκόπη Παυλόπουλο που προερχόταν από τη Ν.Δ. και είχε τη στήριξη του ΣΥΡΙΖΑ, δεν το έπραξε. Αντίθετα, η επιλογή του ήταν για πρώτη φορά μη κομματική. Με άλλα λόγια, ξέφυγε από το πλαίσιο που επέβαλλε ο συγκεκριμένος κανόνας.
Μια εξήγηση γι’ αυτό είναι πως οι θεσμοί αφήνουν ίχνη πίσω τους – στη συγκεκριμένη περίπτωση την αντίληψη πως ο Πρόεδρος πρέπει να είναι πρόσωπο ευρείας αποδοχής. Δεν αρκεί όμως αυτή. Αντίθετα, η επιλογή του πρωθυπουργού να προκρίνει ένα σχετικά άγνωστο πρόσωπο που τελικά απέσπασε ευρύτατη αποδοχή είχε και καθαρά πολιτική στόχευση: πέρασε με ευκολία το αγκάθι της εκλογής και κέρδισε τις εντυπώσεις, ωθώντας ταυτόχρονα τον ΣΥΡΙΖΑ σε μια θεαματική κωλοτούμπα. Για να γίνει όμως αυτό, χρειάστηκε μια πολιτική υπέρβαση εκ μέρους του Κυριάκου Μητσοτάκη: η επιλογή ενός προσώπου δίχως κομματική προέλευση ούτε σύνδεση με τη Ν.Δ. Καινοτομώντας πολιτικά, ο πρωθυπουργός επέλεξε μια κίνηση που μεταφράστηκε σε σημαντικό πολιτικό κέρδος για τον ίδιο. Αυτό δεν είναι καθόλου αυτονόητο: αρκεί να αναλογιστούμε την απουσία πολιτικής φαντασίας που χαρακτηρίζει το πολιτικό μας προσωπικό, με πιθανό ναδίρ τη (θνησιγενή) επιλογή του Φίλ. Πετσάλνικου για την πρωθυπουργία την πιο κρίσιμη στιγμή του 2011. Το αντίθετο άκρο βέβαια είναι η πλήρης απουσία έρματος, όπως στην περίπτωση της ανάθεσης του οικονομικού χαρτοφυλακίου στον Γ. Βαρουφάκη το 2015.
Συμπερασματικά, οι θεσμοί μπορεί να ορίζουν το πλαίσιο, αλλά τελικά την Ιστορία τη γράφουν οι ηγέτες, ιδίως όταν τολμούν να κάνουν πολιτικές υπερβάσεις. Παρακάμπτοντας την παγίδα μιας κοντόφθαλμης κομματικής λογικής, ο Κυριάκος Μητσοτάκης βγήκε κερδισμένος μέσα από μια κίνηση υψηλής πολιτικής και συμβολικής σημασίας.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.