Στην πρώτη φάση της επιδημικής κρίσης, αρκετοί πίστεψαν πως ο COVID-19 θα αποτελούσε για την Κίνα το δικό της Τσερνόμπιλ. Οχι εντελώς άδικα! Η αρχική διαχείριση θύμισε σε πολλά το πρώην σοβιετικό καθεστώς: απόκρυψη του προβλήματος, έλλειψη ενημέρωσης, άρνηση διεθνούς συνεργασίας, τρομοκράτηση των επιστημόνων.
Ομως, οι αναλογίες με την ΕΣΣΔ είναι η μισή αλήθεια. Το σοβιετικό καθεστώς την ώρα του Τσερνόμπιλ βρισκόταν σε οικονομική κρίση, τεχνολογική υστέρηση και ηθική παρακμή. Η Κίνα, αντίθετα, είναι παγκόσμια πρωταθλήτρια στην ανάπτυξη και ηγέτιδα δύναμη της παγκοσμιοποίησης.
Η Κίνα αντιμετωπίζει τον COVID-19 ως ένα αυταρχικό αλλά ανεπτυγμένο κράτος με ισχυρή οικονομία. Επέδειξε στυγνή αποφασιστικότητα στην επιβολή των περιοριστικών μέτρων, σε σημείο που σήμερα να θεωρείται από ορισμένους υπόδειγμα αντιμετώπισης του προβλήματος.
Οσο καχύποπτος ήμουν έναντι των θεωριών περί «κινέεζικού Τσερνόμπιλ», άλλο τόσο εχθρικός είμαι στην αναδυόμενη τάση στιγματισμού των Δημοκρατιών ως αργές και αναποτελεσματικές και στην αποθέωση του κινεζικού μοντέλου.
Εξάλλου, αρκετές Δημοκρατίες επιβάλλουν παρόμοια με την Κίνα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας. Βεβαίως, φτάνουν εδώ με διαφορετική μεθοδολογία, ρυθμούς και με λιγότερο αυταρχισμό και απολυτότητα.
Οι δυτικές δημοκρατίες δεν είναι απλώς κοινωνίες της επιβίωσης. Διέπονται από ισχυρές συμβιωτικές αξίες και σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, που καμιά κατάσταση εκτάκτου ανάγκης δεν μπορεί να παρακάμψει εύκολα. Ευτυχώς!
Στις Δημοκρατίες τρεις μεταβλητές επενεργούν στη λήψη των αποφάσεων: η πίεση για διαφάνεια, η ανάγκη για πειθώ και ο εκλογικός κύκλος.
Η διαφάνεια απουσιάζει εντελώς από το κινεζικό υπόδειγμα. Διαφάνεια σημαίνει ελευθερία στην ενημέρωση, ανοιχτό διάλογο και δημόσια κριτική. Η εκτελεστική εξουσία (που απέκτησε αίφνης τρομακτική ισχύ) ελέγχεται και λογοδοτεί έτσι για την αποτελεσματικότητά της, αλλά και για τον σεβασμό της στα συνταγματικά όρια.
Οι ελευθερίες των πολιτών είναι πολύτιμες. Οι Δημοκρατίες χρησιμοποιούν διάλογο και πειθώ ιδιαίτερα όταν για λόγους κοινωνικού συμφέροντος καλούνται να περιορίσουν ελευθερίες. Στην προσπάθεια αυτή απαιτείται προφανώς χρόνος. Δεν είναι χαμένος χρόνος, είναι ο χρόνος της Δημοκρατίας.
Για παράδειγμα, στο ζήτημα που προέκυψε στη χώρα μας. Η κυβέρνηση έπρεπε να περιορίσει την ελευθερία των πιστών να συμμετέχουν στις θρησκευτικές τελετές, προκειμένου να διαφυλάξει ένα ευρύτερο αγαθό.
Ομως, για τόσο μεγάλης πολιτισμικής και συναισθηματικής βαρύτητας ζήτημα, η απόφαση δεν μπορούσε να ληφθεί αυτόματα. Απαιτείται κάποιο διάστημα δημόσιας διαβούλευσης και αντιπαράθεσης εν ανάγκη, προκειμένου να επιτευχθεί ένας βαθμός συναίνεσης από τους πιστούς. Και αυτό συνέβη.
Οποιος ασκεί κριτική γιατί δεν έκλεισαν οι εκκλησίες άμεσα δεν αντιλαμβάνεται πως η σαρωτική αποφασιστικότητα, που εμφορείται από την πατερναλιστική αλαζονεία της εξουσίας, είναι επικίνδυνη. Οδηγεί είτε στον ακραίο αυταρχισμό είτε στην ανυπακοή. Οι αντικληρικαλιστές ή άθεοι (όπως εγώ) πρέπει να θυμούνται πως αν σήμερα περιοριστεί μια ελευθερία στο «άψε-σβήσε» αύριο μια άλλη ελευθερία θα ακολουθήσει την ίδια μοίρα.
Στις Δημοκρατίες ιδιαίτερο ρόλο παίζει ο εκλογικός κύκλος. Μας αρέσει ή όχι, αυτό είναι το ρολόι της δημοκρατίας. Ετσι, οι κυβερνήσεις και τα κόμματα λαμβάνουν υπόψη τους το πολιτικό κόστος, καθώς και συμφέροντα και γνώμες επιμέρους κοινωνικών ομάδων. Επιπλέον, ζυγίζουν το μεσοπρόθεσμο κόστος σε κρίσιμους τομείς, όπως αυτός της οικονομίας. Αντιπαθώ τον Τραμπ, κατανοώ όμως πως σε εκλογική χρονιά, ο φόβος για ύφεση στην οικονομία των ΗΠΑ τον δαιμονίζει. Δεν τρέφω εκτίμηση για τον Μπόρις Τζόνσον, όμως αντιλαμβάνομαι πως το κόστος για την οικονομία της υπό συνθήκες Brexit (πώς τα φέρνει η ζωή, ε;) Βρετανίας θα είναι τεράστιο και δεν μπορεί να μην το λάβει υπόψη του.
Η συναίνεση μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων είναι κρίσιμο εργαλείο σε τέτοιες συνθήκες. Στις κρίσεις, οι συναινετικές δημοκρατίες είναι πιο αποτελεσματικές από τις πολωμένες. Η συναίνεση, όμως, δεν είναι δέντρο που φυτρώνει σε όλες τις εποχές. Το θυμόμαστε αυτό στη χώρα μας κατά την περίοδο των μνημονίων ή του Μακεδονικού. Τώρα τα πάμε καλύτερα.
Η διαφάνεια, οι ατομικές ελευθερίες και ο εκλογικός κύκλος μπορούν να εμφανίσουν αρνητικές όψεις. Η ελευθερία στην ενημέρωση να πάρει μορφή fake news και θεωριών συνωμοσίας. Η ατομική ευθύνη να εξελιχθεί σε ανεύθυνο εγωισμό ατόμων ή ομάδων και ο εκλογικός κύκλος λόγω σκληρού κομματικού ανταγωνισμού και ανίκανων ηγεσιών να γεννήσει καταστροφικές πολιτικές.
Από την εποχή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία είναι ορατοί και διαρκώς παρόντες. Ο Θουκυδίδης θα μας έλεγε, εάν ερωτάτο, πως δεν υπάρχει εμβόλιο γι’ αυτούς.
Η πανδημία θα περάσει. Ολα περνάνε. Οι κοινωνίες σύντομα θα αφήσουν τα δυσάρεστα πίσω τους. Η επόμενη μέρα είναι το στοίχημα: για τους θεσμούς μας, την οικονομία, τις επόμενες γενιές.
Την επόμενη μέρα, τα κράτη της Ε.Ε. θα κληθούν να αποφασίσουν: «Μένουμε σπίτι» απομονωμένοι πίσω από κλειστά σύνορα ή συνεργαζόμαστε στενότερα για το καλό όλων μας; Γι’ αυτό το δίλημμα έχουμε άφθονο χρόνο να μιλήσουμε αργότερα.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.