Υπάρχει ένα βαθύ –και ίσως αναπάντητο– ερώτημα σε ό,τι αφορά τη μεθοδολογία της Ιστορίας. Πώς μπορούμε να κρίνουμε το παρελθόν, αφού εμείς οι ίδιοι είμαστε προϊόντα αυτού του παρελθόντος; Η σκέψη μας, αυτή καθαυτή η αποτίμηση της Ιστορίας, διαμορφώθηκε από το παρελθόν που κρίνουμε. Εκατό η αλεπού, εκατόν δέκα τα αλεπουδάκια, γίνεται;
Από την άλλη, όμως, αν μπούμε σε αυτόν τον φιλοσοφικό βρόχο, τίποτε δεν πρέπει να κρίνουμε.
Για παράδειγμα, η παγκόσμια σκέψη χαράχτηκε βαθιά από το Ολοκαύτωμα. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει απλώς να σηκώνουμε τους ώμους κάθε φορά που ακούμε για το μέγιστο έγκλημα; Να αποδιώχνουμε κάθε καταδίκη του διότι δεν είμαστε «αντικειμενικοί κριτές», με το επιχείρημα ότι η άποψή μας διαμορφώθηκε από το κρινόμενο; Αν υιοθετήσουμε αυτήν την –ας πούμε– αντίστροφη αρχή της αβεβαιότητας, τότε δεν θα παραχθεί κάποιου είδους «κβαντική Ιστορία», παρά μόνον σιωπή. Δεν θα μιλά κανείς για την Ιστορία και θα είμαστε όλοι μονοιασμένοι.
Ενα παράγωγο, των παραπάνω, επιχείρημα είναι ότι δεν μπορούμε να κρίνουμε την Ιστορία με τα μάτια του παρόντος. Αυτό κατ’ αρχάς ενέχει πάλι τον κίνδυνο της απολύμανσης. Δηλαδή, πρέπει να δούμε το Ολοκαύτωμα με τα μάτια του αντισημιτικού παρελθόντος της Ευρώπης; Οχι πως δεν θα λάβουμε υπόψη ότι η δολοφονία 6 εκατομμυρίων ανθρώπων στα κρεματόρια ήταν η φριχτότερη απόληξη ενός μείγματος ηλιθιοτήτων που κυριάρχησαν στη Γηραιά Ηπειρο από τον Μεσαίωνα και δώθε, αλλά δεν μπορούμε να κοιτάξουμε το έγκλημα με την αδιαφορία του μέσου Ευρωπαίου αντισημίτη της εποχής. Και στο κάτω κάτω της γραφής, μόνο τα μάτια του παρόντος έχουμε, και με αυτά κοιτάμε το παρελθόν. Με ποια μάτια θα το κοιτάξουμε; Του 1850 ή του 2340 μ.Χ.;
Αυτό που αλλάζει προϊόντος του χρόνου είναι η νοηματοδότηση των λέξεων και η αίσθηση που αυτές προκαλούν.
Δικτάτωρ χρίστηκε ο Καίσαρας όταν διέβη τον Ρουβίκωνα, και διά των όπλων κατέλυσε τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία· δικτάτορας χαρακτηρίζεται και ο Ιωάννης Μεταξάς, ασχέτως αν ανήλθε στην εξουσία κοινοβουλευτικώς· δικτάτορα χαρακτηρίζει και τον Καποδίστρια ο μεγάλος ιστορικός της Ελληνικής Επανάστασης, και θετικώς διακείμενος προς εκείνον, Τζορτζ Φίνλεϊ που έγραψε ότι ο μεγάλος Ελληνας πολιτικός δεν θα μπορούσε να εκσυγχρονίσει τη χώρα «χωρίς να αποκτήσει δικτατορικές εξουσίες· η ανάγκη της δικτατορίας του [Καποδίστρια] ήταν παραδεκτή…» (εκδ. Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2008).
Υπήρξε ο Καποδίστριας ένας ανιδιοτελής άνθρωπος, που πρόσφερε και την προσωπική του περιουσία για την οικοδόμηση του ελληνικού κράτους; Αδιαμφισβήτητο· το έγραψαν και οι αντίπαλοί του. Εκσυγχρόνισε αυτήν τη φτωχή γωνιά της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που κατόρθωσε να γίνει ανεξάρτητο κράτος; Σίγουρα και ίσως να κατάφερνε περισσότερα αν δεν δολοφονείτο. Είναι σημαντική η συμβολή του στην Ιστορία; Τεράστια. Θα μπορούσε να κάνει όσα πολλά και μεγάλα έκανε αν δεν επιτύγχανε την αναστολή του Συντάγματος του 1827; Με τα «αν» δεν γράφεται Ιστορία.
Η Επανάσταση του 1821 και η δημιουργία του ελληνικού κράτους ήταν ένα παγκόσμιας σημασίας ιστορικό γεγονός, που όπως όλα είχε αντιφάσεις. Και παρά τις αντιφάσεις στέφθηκε με μεγάλη επιτυχία. Θα πρέπει να διδαχθούμε από αυτό το γεγονός αντί να το θάβουμε απλώς κάτω από τις δάφνες του.