Το 2008, λίγες εβδομάδες πριν από τη χρεοκοπία της «Λίμαν Μπράδερς», που συντάραξε την παγκόσμια οικονομία κι ενώ ήδη ψίθυροι κυκλοφορούσαν, ρώτησα ανήσυχος έναν καθηγητή Οικονομικών να μου πει τι συμβαίνει. Μην ανησυχείς, με καθησύχασε, «στις μέρες μας διαθέτουμε τα επιστημονικά εργαλεία για να μην ξαναζήσουμε μια βαθιά κρίση ανάλογη του 1929-30»! Τη συνέχεια τη γνωρίζετε.
Πριν κατηγορήσετε τον συνάδελφό μου για επιστημονική ανεπάρκεια, να σας θυμίσω πως και ο βραβευμένος με Νομπέλ Αμερικανός οικονομολόγος Κρούγκμαν είχε γεμάτος αυτοπεποίθηση προβλέψει το 2010, πως η Ελλάδα θα έβγαινε από το ευρώ.
Τρία χρόνια αργότερα παραδέχθηκε πως είχε λαθέψει.
Γενικότερα, την εποχή της ελληνικής κρίσης αναρίθμητος ήταν ο αριθμός των ειδικών που απέτυχαν στις εκτιμήσεις τους. Μάλιστα, όσο περισσότερες ήταν οι αποτυχίες τόσο περισσότερες προβλέψεις εκπονούνταν. Είχε κανείς την αίσθηση πως οι άνθρωποι ήταν τόσο εξαρτημένοι από τη διαδικασία της πρόβλεψης αυτήν καθαυτήν, που είχε χαθεί κάθε κριτική σκέψη ως προς το περιεχόμενό της. Αρκούσε μια αρνητική εκτίμηση για να τρέχουν όλοι πανικόβλητοι ή μια αισιόδοξη για να καθησυχάζονται.
Τελευταία βρισκόμαστε στο ίδιο σημείο. Από την ώρα της εμφάνισης του ιού, ξέσπασε ένας καταιγισμός από οικονομικές εκτιμήσεις που σχεδόν ανά εβδομάδα ή έστω ανά μήνα αλλάζουν. Μερικές από αυτές τις προβλέψεις στις αρχές του χρόνου, έγκυρων φορέων κατά τα άλλα, ήταν εμφανώς τόσο προβληματικές, που με έκαναν να θυμηθώ την αντίδραση ενός καθηγητή Μαθηματικών που είχα στο σχολείο, όταν, μετά ένα τεστ, του απάντησα: «Αυτό έδωσε το κομπιουτεράκι ως αποτέλεσμα».
Εντάξει, σχολίασε εκείνος, «το κομπιουτεράκι το χρησιμοποίησες, το μυαλό σου όμως όχι».
Ας μην περιοριστούμε, όμως, στα οικονομικά. Και σε άλλους τομείς, είμαστε σε γενικές γραμμές μάρτυρες παρόμοιων τάσεων. Δηλαδή, έντονη ροπή για παραγωγή μεσοπρόθεσμων ή μακροπρόθεσμων προβλέψεων, με ισχυρή πιθανότητα διάψευσης.
Διαχρονικά, οι κυβερνήσεις αποτέλεσαν τον μεγαλύτερο καταναλωτή των επιστημονικών προβλέψεων και των μοντέλων. Ιδιαίτερα, στον 20ό αιώνα, κατεγράφη θρησκευτικού σχεδόν χαρακτήρα εμπιστοσύνη στην ικανότητα του οικονομικού, και γενικότερα κάθε είδους, προγραμματισμού που βασιζόταν σε αυτά τα μοντέλα (που αποδείχθηκαν πολλές φορές σκουπίδια). Αραγε, πόσοι της γενιάς μου θυμούνται πόσο σπουδαιοφανής ακουγόταν ο «οικογενειακός προγραμματισμός»; Μέχρι και στα σχολεία διδασκόταν. Σήμερα, για λόγους που δεν χωράνε να αναλύσω εδώ, είναι ένας ακόμη όρος στον σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας.
Γενικότερα, ο 20ός αιώνας υπήρξε κατεξοχήν ο αιώνας της διάχυσης της πίστης πως η επιστήμη ήταν ικανή να προσφέρει τον όγκο εκείνο των πληροφοριών, ώστε το κράτος να μπορεί να οργανώνει, να χαλιναγωγεί σχεδόν, το παρόν και το μέλλον.
Οι κυβερνήσεις πίστεψαν πως χάρη στις προγνώσεις και στον προγραμματισμό είχαν ανακαλύψει ένα είδος ελιξηρίου της ζωής μέσω του περιορισμού της αβεβαιότητας. Ετσι, τα κράτη θέλοντας να ελέγξουν την αβεβαιότητα, έδειξαν διατεθειμένα να ρυθμίσουν κάθε όψη της ανθρώπινης ζωής με βάση, τις επιστημονικές, υποτιθέμενες προβλέψεις για το μέλλον.
Σήμερα γνωρίζουμε πως εξ ονόματος της επιστήμης και της ορθολογικής κοινωνικής οργάνωσης, συχνά υπονομεύθηκαν και το παρόν και το μέλλον· θεμελιώδεις ανθρώπινες ελευθερίες συνετρίβησαν· ανθρώπινες ζωές καταρρακώθηκαν ή και χάθηκαν.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αναμφίβολα η βίαιη επιβολή της πολιτικής του ενός παιδιού ανά οικογένεια στην Κίνα και την Ινδία. Στην Ινδία της Ιντιρα Γκάντι, για μια σύντομη περίοδο ευτυχώς, το κράτος υποχρέωσε μεγάλο αριθμό ανθρώπων στη στείρωση κάτω από απίστευτα βίαιες και εξευτελιστικές συνθήκες στο όνομα του ορθολογισμού. Σήμερα, όλοι καταδικάζουν με αποτροπιασμό εκείνες τις πολιτικές.
Ας μην είμαστε άδικοι όμως. Χάρη στις επιστημονικές γνώσεις και τις κρατικές πολιτικές στον 20ό αιώνα βελτιώθηκε η ζωή μας πραγματικά. Επιπλέον, χάρη σε μηχανισμούς πρόγνωσης, μπορούμε να σχεδιάζουμε κάπως καλύτερα και ασφαλέστερα το μέλλον μας. Ομως, μέχρι εκεί.
Ζούμε σε ένα κόσμο αβεβαιότητας και διακινδύνευσης. Πλέουμε δηλαδή διαρκώς σε «αχαρτογράφητα ύδατα», όπως συνηθίζουμε να λέμε στις κρίσεις. Οι προβλέψεις (ιδιαίτερα οι μεσο-μακροπρόθεσμες) πάνω στις οποίες βασίζονται οι κρατικές ρυθμίσεις και παρεμβάσεις έχουν τρομακτικά μεγάλες πιθανότητες αστοχίας. Αυτό πρέπει να μας κάνει πάντα σκεπτικούς.
Στο παρελθόν διαμορφώθηκε η πεποίθηση πως όσο η ανθρωπότητα θα προοδεύει, θα λύνεται το ένα πρόβλημα πίσω από το άλλο. Σήμερα εμπεδώθηκε, πως αυτό έχει μεν δόση αλήθειας, αλλά στην πορεία ανακύπτουν νέες συνθήκες, πολύ συχνά προερχόμενες από την ίδια την ανθρώπινη παρέμβαση, που γεννούν νέα προβλήματα εντελώς άγνωστα μέχρι χθες (σκεφθείτε π.χ. την κλιματική αλλαγή ή ασθένειες όπως το έιτζ ή το Αλτσχάιμερ).
Οι σύγχρονοι άνθρωποι όταν κοιτάμε στο μακρινό παρελθόν, ας πούμε πεντακόσια χρόνια πίσω, έχουμε την ψευδαίσθηση πως το αντικρίζουμε από το σημείο του τερματισμού της Γνώσης και της Ιστορικής Εμπειρίας. Στην πραγματικότητα όχι μόνο απέχουμε πολύ από το σημείο του τερματισμού, αλλά ούτε καν ξέρουμε αν υπάρχει και πώς θα είναι ο κόσμος τότε.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.