Η μελέτη του παρελθόντος έχει αφαιρέσει αρκετό από το λούστρο μεγάλων, αποκαλύπτοντας συχνά φρικιαστικές όψεις τους, αλλά τα αγάλματα των περισσοτέρων παραμένουν εκεί, διαμορφώνοντας τη συλλογική μνήμη, ως σύμβολα ηρωισμού και απεικονίσεις προτύπων. Τα αγάλματα του Κολόμβου, που κατηγορείται για τρομακτικές βιαιότητες κατά των ιθαγενών, θα έστεκαν ακόμη στα βάθρα τους αν δεν είχε ξεσπάσει το κίνημα Black Lives Matter μετά τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ. Οχι βεβαίως στην Ισπανία, όπου απομακρύνθηκε το άγαλμα του δουλέμπορου Λεοπόλδου Λόπες όμως του Κολόμβου παρέμεινε, «καθώς η Ιστορία δεν γίνεται να διαγραφεί», αλλά στις ΗΠΑ. Αγάλματα του Γενοβέζου εξερευνητή αποκεφαλίστηκαν, βανδαλίστηκαν, γκρεμίστηκαν – το τελευταίο στη Βαλτιμόρη ανήμερα την 4η Ιουλίου.
Ηγέτες χωρών με αποικιοκρατικό παρελθόν δηλώνουν έτοιμοι να ενθαρρύνουν τον δημόσιο διάλογο, να αφαιρέσουν από μνημεία προσβλητικά για τον μαύρο πληθυσμό στοιχεία και να τοποθετήσουν επεξηγηματικές για το ιστορικό πλαίσιο πλάκες, αλλά αρνούνται την αποκαθήλωση αγαλμάτων, προσώπων-κρίκων στην πορεία του κόσμου. Ορισμένα τα απέσυραν, όπως του δουλέμπορου Ρόμπερτ Μίλιγκαν από το Μουσείο των Ντόκλαντς στο Λονδίνο και του βασιλιά Λεοπόλδου Β΄ από πλατεία της Αμβέρσας – θεωρείται ότι εξολόθρευσε 10 εκατομμύρια Κονγκολέζους. Παράλληλα, προτίθενται να αλλάξουν ονόματα δρόμων, πλατειών, κτιρίων, αιθουσών. Ομως οι διαδηλωτές δεν επιζητούν διάλογο, αλλά την ολοκληρωτική καταστροφή των ειδώλων της τυραννίας των μαύρων.
Από καταβολής πολιτισμού, σε εποχές σοβαρών πολιτικο-κοινωνικών εξελίξεων, η λαϊκή οργή ξεσπά πάνω σε μνημεία· εν προκειμένω, στα σύμβολα του επεκτατισμού, της καταπίεσης, της εκμετάλλευσης, του ρατσισμού. Στη Βρετανία, όπου η αρχή έγινε με το γκρέμισμα του αγάλματος του Κόλστον στο Μπρίστολ, ζητούν την αποκαθήλωση τουλάχιστον 60 αγαλμάτων εμπόρων σκλάβων σε 30 πόλεις. Και με ένα τρόπο το ξαναγράψιμο της Ιστορίας.
Ομως πού θα σταματήσει το ξήλωμα; Είναι μια τάση που ενδέχεται να λάβει μορφή χιονοστιβάδας. Μουσεία, σχολεία, ευαγή ιδρύματα στήθηκαν με χρήματα από την αποικιοκρατία. Θα καταστραφούν, μαζί με τα αριστουργήματα δημιουργών που εξέφρασαν ρατσιστικές απόψεις; Τα σύμβολα προκαλούν. Καταπιεσμένους, τραγικά αδικημένους, αλλά και υπερεθνικιστές, θρησκόληπτους, φονταμενταλιστές. Τα σύμβολα έχουν και λάτρεις και εχθρούς. Το άγαλμα του Τρούμαν έχει υποστεί συνεχείς βανδαλισμούς και εμπρησμούς. Το ίδιο και τα μνημεία του Ολοκαυτώματος.
Τα σύμβολα με το πέρασμα των χρόνων αλλάζουν, η συλλογική μνήμη επαναπροσδιορίζεται. Το ζήτημα είναι πώς. Ισως ο καλλιτέχνης του δρόμου Banksy να έχει δίκιο. Αξία δεν έχει το γκρέμισμα του αγάλματος αλλά το ειλικρινές σχόλιο σε εκείνο που το προκάλεσε. Το μίσος εκτρέφει τέρατα.