Ο αείμνηστος Σταύρος Τσακυράκης εφάρμοζε μια αρχή: Δεν αρκεί, έλεγε, η γενικόλογη καταγγελία των νεοναζί. Δεν αρκεί ο αποτροπιασμός – να αναθεματίζεις τους «μαχαιροβγάλτες», τα «εκτρώματα», τα «μορφώματα». Χρειάζεται να εξηγείς τι είναι αυτοί οι τύποι. Τι νοσταλγούν. Τι φαντασιώνονται να επαναφέρουν.
Τον ναζισμό τον έχει εξηγήσει η ιστορική έρευνα, η πολιτική θεωρία, μέχρι και η ψυχιατρική. Τίποτε όμως δεν τον εξηγεί καλύτερα από τα ίδια τα θύματά του.
Τι είναι ναζισμός; Απαντά με το τελευταίο γράμμα της η Γιουνίτα Βισινιάτσκαϊα, 12χρονη Εβραία στη Λευκορωσία, καλοκαίρι του 1942: «Πατέρα, σου λέω αντίο προτού πεθάνω. Φοβάμαι τόσο αυτόν τον θάνατο γιατί πετάνε τα μικρά παιδιά μέσα στους μαζικούς τάφους ζωντανά. Αντίο για πάντα. Σε φιλώ. Σε φιλώ» («Αιματοβαμμένες Χώρες», Timothy Snyder, εκδόσεις Παπαδόπουλος).
Τι είναι ναζισμός; Είναι ένα εγκληματικό φαινόμενο που αφορά μόνο την αστυνομία και τη Δικαιοσύνη; Μόνο τους ναζί με στολή;
Απαντά στον Σταύρο Τζίμα («Καθημερινή», 6/3/2014) η Εσθήρ Κοέν, Εβραία από τα Ιωάννινα: «Οταν μας έβγαζαν από τα σπίτια μας και μας έσερναν στους δρόμους για να μας πάνε στη Γερμανία, δεν τράβηξε κανένας γείτονας ούτε το κουρτινάκι για να δει τι γίνεται… Είδα τελευταία φορά τους γονείς μου στη ράμπα, στο Αουσβιτς».
Η Εσθήρ επέζησε. Γύρισε στα Γιάννενα. Ετρεξε στο σπίτι της. «Χτύπησα την πόρτα και άνοιξε ένας άγνωστος. “Τι θέλετε”, με ρώτησε; “Εδώ είναι το σπίτι μου”, του είπα. “Θυμάσαι αν είχε φούρνο το σπίτι;” είπε. “Ναι, βέβαια ψήναμε το ψωμί και ωραίες πίτες”, συνέχισα όλο χαρά. “Ε, λοιπόν, εξαφανίσου. Γλίτωσες από τους φούρνους στη Γερμανία, θα σε ψήσω εδώ στον φούρνο του σπιτιού σου”».