Το 1999, δύο συμμαθητές, ο Ερικ και ο Ντίλαν, που είχαν γίνει φίλοι παίζοντας μπόουλινγκ, εισέβαλαν με αυτόματα όπλα στο σχολείο τους στο Columbine του Κολοράντο και σκότωσαν 13 μαθητές και δασκάλους, προτού θέσουν τέρμα στη ζωή τους. Το 1995, ο Robert Putnam είχε γράψει ένα άρθρο (Bowling Alone: America’s Declining Social Capital) αναλύοντας με απογοήτευση πώς οι συλλογικές εθελοντικές οργανώσεις με μακρά παράδοση στην Αμερική είχαν πλέον, μετά τις δεκαετίες ’70-’80, παρακμάσει σε αριθμό. Παρατηρούσε, μεταξύ άλλων, ότι είχαν μειωθεί οι άλλοτε δημοφιλείς σύλλογοι μπόουλινγκ. Μετά τη σφαγή στο Columbine σημείωσε μελαγχολικά: θα ήταν καλύτερα εάν οι Ερικ και Ντίλαν έπαιζαν μπόουλινγκ μόνοι τους.
Το «κοινωνικό κεφάλαιο» είναι τα δίκτυα των διαπροσωπικών σχέσεων που συνδέουν μεταξύ τους ανθρώπους με συγκλίνουσες αξίες και επιδιώξεις, συνεργασία, αμοιβαιότητα κι εμπιστοσύνη. Ισχυρό κοινωνικό κεφάλαιο συνδέεται με κοινωνίες συνοχής κι ευημερίας, ανεπτυγμένων δημόσιων αγαθών και προηγμένων δημοκρατικών θεσμών. Ο Πάτναμ απέδιδε την παρακμή του κοινωνικού κεφαλαίου, μεταξύ άλλων, στον κοινωνικό κατακερματισμό και στην απομόνωση της εικονικής πραγματικότητας της τηλεόρασης και του Διαδικτύου. Κάποιοι έγραψαν αργότερα ότι η ιδιώτευση και παρακμή των εθελοντικών οργανώσεων συνέβαλαν στην επιτυχία του τραμπισμού, που έδωσε σε συντηρητικούς και χαμηλότερης παιδείας ψηφοφόρους την αίσθηση του ανήκειν που αναζητούσαν. Αυτό βίωναν και οι πρόσφατοι εισβολείς του Καπιτωλίου.
To Columbine ήταν ακόμη προϊστορία στην εξέλιξη του «αρνητικού κοινωνικού κεφαλαίου». Δηλαδή των ανθρώπινων δεσμών στην από κοινού επιδίωξη παράνομων ή αντικοινωνικών δραστηριοτήτων, στην καλλιέργεια και διασπορά θεωριών συνωμοσίας, ψευδών ειδήσεων, μίσους και εχθροπάθειας. Το Διαδίκτυο είχε τότε ακόμη περιορισμένες δυνατότητες. Facebook, ΥouΤube, Τwitter εμφανίστηκαν όλα τη δεκαετία του 2000. Ανοιξαν λεωφόρους ελεύθερης αποκεντρωμένης έκφρασης και επικοινωνίας. Λειτούργησαν όμως και ως υπερπολλαπλασιαστές κοινωνικής τοξικότητας.
Ζούμε την εποχή της διασποράς του «αρνητικού κοινωνικού κεφαλαίου» μέσα από τα κανάλια του Διαδικτύου. Ανθρωποι που συναντώνται μεταξύ τους για να μοιραστούν παρανοϊκές αντιλήψεις και να ενισχύσουν τη βεβαιότητα και τον φανατισμό τους για όσα αρέσκονται να μισούν. Με ακραίες ιδεοληψίες που επικυρώνονται καθώς διασταυρώνονται μεταξύ τους. Με συνομιλητές που απλόχερα προσφέρουν οι αλγόριθμοι του Facebook και του YouTube, οδηγώντας τους κατευθείαν σε αναρτήσεις και ομάδες παρόμοιων τάσεων και εμμονών. Εκεί που βρίσκονταν στο περιθώριο, να μιλούν μόνοι τους στο ηχείο του μυαλού τους, έχουν τώρα την παρέα χιλιάδων με ταυτόσημες απόψεις στα echo chambers, ακούγοντας πολλαπλάσια την ηχώ της φωνής τους.
Μια περιπλάνηση σε διάφορες ομάδες κοινωνικών δικτύων αποκαλύπτει τους οχετούς της παραπληροφόρησης, της συνωμοσιολογίας, της παρανοϊκής σκέψης που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο. Δεν είναι μόνο οι χιλιάδες των οπαδών που τους παρακολουθούν. Είναι και τα σχόλια που αποθέτουν κάτω από τις αναρτήσεις, το άθλημα της πλειοδοσίας σε χυδαιότητα, κακότητα και ανοησία.
Δεν ξέρω εάν οι αναρχοτραμπούκοι και χούλιγκαν που κακοποίησαν αλύπητα τον αστυνομικό στη Νέα Σμύρνη συνδέθηκαν στα γήπεδα, σε συμμορίες ή στα πεζοδρόμια. Ούτε πώς σφυρηλάτησαν μεταξύ τους δεσμούς οι ακροδεξιοί και χρυσαυγίτες που έδερναν μετανάστες και αριστεριστές στους δρόμους. Μπορεί κανείς να υποθέσει ότι όλοι συνδέονται με τους ομοίους τους σε διαδικτυακά κανάλια: έχουν κοινούς φίλους, ακολουθούν τους ίδιους «influencers», βλέπουν παρόμοια βιντεάκια, αρέσκονται στο e-λιντσάρισμα των ίδιων προσώπων.
Αυτά τα Μέσα τείνουν να θερίζουν ό,τι υπάρχει ανάμεσα, στον χώρο της μετριοπάθειας, του σκεπτικισμού, της καταλλαγής. Αφού σαρωθεί το πεδίο της μεσότητας, απομένουν μόνο τα οργισμένα άκρα να συγκρούονται μεταξύ τους μέχρι θανάτου. Ο θάνατος επέρχεται με την πληκτρολόγηση της πιο δολοφονικής ατάκας.
Δεν είναι τυχαία η νέα έξαρση της πολιτικής πόλωσης. Δεν είναι τυχαία επίσης η επίμονα χαμηλή εμπιστοσύνη στους δημοκρατικούς θεσμούς, όπως δείχνουν οι δημοσκοπήσεις. Ούτε είναι τυχαίο ότι ένα υπολογίσιμο ποσοστό ανθρώπων θεωρεί τις εθελοντικές οργανώσεις ύποπτες, τη λέξη ΜΚΟ υβριστική. Δημοσκοπήσεις τις κατατάσσουν κάτω ακόμη και από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης! Το «αρνητικό κοινωνικό κεφάλαιο», καβάλα στα νέα μέσα μαζικής διασποράς, δεν έχει υπομονή για στοχαστικά επιχειρήματα, ούτε ανοχή για ανθρώπους που συνεργάζονται δημιουργικά και προσφέρουν στην κοινωνία. Μια αρένα χιλιάδων καχύποπτων, θυμωμένων, σίγουρων για τον εαυτό τους, σαρκαστικών σχολιαστών περιμένει με το πληκτρολόγιο στο χέρι να πυροβολήσει τον αμέσως επόμενο κινούμενο στόχο.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.