Ποιοι είναι οι Τούρκοι; Τι είναι αυτός ο λαός που ζει απέναντι, αυτά τα δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων που συνέχεια συζητάμε, αλλά ελάχιστα γνωρίζουμε; Είναι μια κρίσιμη ερώτηση. Σήμερα στο Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών παρουσιάζεται μια νέα έρευνα για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η έρευνα, που έγινε με πρωτοβουλία του Προγράμματος Τουρκίας του ΕΛΙΑΜΕΠ με τη χρηματοδότηση και τη συνεργασία της διαΝΕΟσις, διεξήχθη ταυτόχρονα σε Ελλάδα και Τουρκία (από τις εταιρείες ερευνών MRB και KONDA αντίστοιχα) με στόχο κυρίως να καταγράψει τις απόψεις Ελλήνων και Τούρκων για τις διμερείς σχέσεις και για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι δύο χώρες. Εχει διάφορα ενδιαφέροντα σχετικά συμπεράσματα, όπως η αναμενόμενη σύμπνοια για το ότι οι διαφορές μας πρέπει οπωσδήποτε να λυθούν με διάλογο και συνεννόηση ή η συμφωνία για το ότι το σημαντικότερο πρόβλημα μεταξύ μας είναι οι «θαλάσσιες διαφορές». Δίνει, όμως, και μια σπάνια και πολύ ενδιαφέρουσα εικόνα για κάποια χαρακτηριστικά των γειτόνων μας που οι περισσότεροι δεν βάζουμε στην εξίσωση, όποτε μιλάμε για τα θέματα που μας αφορούν. Τρία παραδείγματα:
Συνήθως φανταζόμαστε τους απέναντι χωρισμένους στα συνήθη δίπολα του τύπου «πλούσιοι» και «φτωχοί» ή «από την ενδοχώρα» και «από τα παράλια», αλλά η πραγματικότητα είναι πιο πολύπλοκη. Οι Τούρκοι δεν είναι ένας «λαός», αλλά πολλές εντελώς ξεχωριστές οντότητες, με διαφορές που δεν περιορίζονται σε αυτές που έχουμε συνηθίσει εδώ. Στην Τουρκία ζουν διάφορες εθνοτικές ομάδες, για παράδειγμα, οι οποίες άλλοτε συνυπάρχουν ειρηνικά, άλλοτε δεν συνεννοούνται μεταξύ τους, άλλοτε μισιούνται κιόλας. Αυτό δημιουργεί μια κοινωνική και πολιτική δυναμική, που δεν έχει καμία σχέση με ό,τι συμβαίνει στη δική μας χώρα. Σε σχέση με αυτούς, εμείς είμαστε ένα ομογενοποιημένο έθνος-κράτος.
Μια άλλη διαφορά έχει να κάνει με το πού βρίσκονται οι δύο λαοί στο δίπολο πρόοδος – συντήρηση. Συνήθως στις έρευνες που κάνουμε στη διαΝΕΟσις συγκρίνουμε αυτά που σκέφτονται και αυτά που πιστεύουν οι Ελληνες σε σχέση με τους άλλους Ευρωπαίους και κατά κανόνα τα συμπεράσματα οδηγούν σε γκρίνιες του τύπου «είμαστε συντηρητικοί/οπισθοδρομικοί/φτωχοί». Από ό,τι φαίνεται, μπροστά στους γείτονες είμαστε πεφωτισμένοι και πλούσιοι κοσμοπολίτες. Σκεφτείτε το εξής: σε τέτοιες έρευνες, συλλέγοντας τα δημογραφικά στοιχεία, ζητάμε από τους πολίτες να μας πουν την εκπαιδευτική βαθμίδα την οποία έχουν ολοκληρώσει, ξεκινώντας από το «Δημοτικό». Αυτή τη φορά, όμως, χρειάστηκε να προσθέσουμε άλλη μία κατηγορία, απαραίτητη σε όλες τις έρευνες που γίνονται στην Τουρκία: την κατηγορία «Καμία». Ενα ενδεικτικό στοιχείο ακόμη: το ποσοστό των Ελλήνων που δηλώνουν ότι έχουν ταξιδέψει στην Τουρκία είναι 37%. Το ποσοστό των Τούρκων που δηλώνουν ότι έχουν ταξιδέψει στην Ελλάδα είναι 2,6%.
Μερικές φορές ξεχνάμε ότι οι απέναντι είναι μια πολύ πιο κλειστή και εσωστρεφής κοινωνία, με πολύ λιγότερες εξωτερικές προσλαμβάνουσες και επιρροές. Οπως μου επισήμανε ο Γιάννης Γρηγοριάδης από το Πρόγραμμα Τουρκίας του ΕΛΙΑΜΕΠ, μόνο το 30% των Τούρκων έχει διαβατήριο. Φανταστείτε, για να κάνουμε πιο ξεκάθαρη τη σύγκριση, ότι στο «Τι πιστεύουν οι Ελληνες» του 2018, σχεδόν 4 στους 10 Ελληνες μας είχαν απαντήσει ότι είχαν ταξιδέψει στο εξωτερικό τουλάχιστον μία φορά τα τελευταία τρία χρόνια. Αυτό είναι ένα χάσμα το οποίο όσο η Τουρκία βουλιάζει στην εσωστρέφεια και απομακρύνεται από τη Δύση, διευρύνεται. Και, από ό,τι φαίνεται, δεν τους νοιάζει κιόλας.
Το τρίτο πολύ ενδιαφέρον έχει να κάνει με μια εκ πρώτης όψεως παράλογη αυτοπεποίθηση, που αποπνέουν κάποιες απαντήσεις τους. Το 79% των Τούρκων πιστεύει ότι η χώρα τους είναι «μια περιφερειακή δύναμη, πολιτικά και οικονομικά» (οι Ελληνες που πιστεύουν το ίδιο για τη χώρα τους: 43%). Το ποσοστό των Τούρκων που συμφωνούν με τη φράση «ο πολιτισμός της χώρας μου είναι ανώτερος του πολιτισμού άλλων χωρών» είναι 76% (οι Ελληνες που πιστεύουν το ίδιο: 49,5% – πιο κοντά στα ποσοστά λαών άλλων ευρωπαϊκών χωρών σε παρόμοιες ερωτήσεις). Μάλιστα, στους Ελληνες νέους ηλικίας 17-34 το ποσοστό πέφτει στο 27,4% – ενώ στις αντίστοιχες ηλικίες των Τούρκων φθάνει το 67,5%. Ομολογουμένως αξιοσημείωτα νούμερα για μια χώρα που είναι μπλεγμένη σε 3-4 πολέμους, έχει στρατιωτική βάση στη Σομαλία (!) αλλά μια οικονομία στα τάρταρα, που βουλιάζει και ξαναβουλιάζει κάθε τρεις και λίγο ανάλογα με τη σφοδρότητα των σκανδάλων διαφθοράς συνεργατών και συγγενών του δικτάτορά της.
Βεβαίως, αυτά τα συμπεράσματα μπορεί να μην ταιριάζουν με την εικόνα που πολλοί από εμάς έχουμε από Τούρκους φίλους και γνωστούς, οι οποίοι, αν έχουν ένα χαρακτηριστικό, είναι ότι είναι ολόιδιοι με εμάς. Αλλά δίνουν μια εικόνα της πολυπλοκότητας αυτής της γιγάντιας και κατακερματισμένης κοινωνίας. Θα μου επιτρέψετε και μια αυθαίρετη ερμηνεία, μόνο γι’ αυτό το τελευταίο. Τι δείχνει όταν κάποιος συμπληρώνει σε μια φόρμα ότι είναι δέκα πόντους ψηλότερος και δέκα κιλά ελαφρύτερος; Μια κάποια ανασφάλεια.