« Πρέπει να εκλέξητε βουλευτάς αξίους της εμπιστοσύνης σας και ικανούς να εκτελέσωσιν τα ιερά χρέη των διοικητών. Τακτικήν εκλογήν αποφασίζει ο νόμος εκείνην, εις την οποίαν μικροί και μεγάλοι, ιερείς και λαϊκοί, πάσης τάξεως και καταστάσεως άνθρωποι, εν ενί λόγω ο λαός ολόκληρος έχει την ψήφον του».
Το απόσπασμα που μόλις διαβάσατε προέρχεται από την πρώτη προκήρυξη εθνικών εκλογών στη νεότερη Ελλάδα. Η προκήρυξη έχει ημερομηνία 21 Νοεμβρίου 1822 και την υπογράφουν ο Αντιπρόεδρος του Εκτελεστικού, Αθανάσιος Κανακάρης (καθώς ο Πρόεδρος, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, βρισκόταν στο Μεσολόγγι υπερασπιζόμενος την πόλη στην πρώτη πολιορκία της) και ο Αρχιγραμματέας της Επικρατείας και Μινίστρος των Εξωτερικών Υποθέσεων, Θεόδωρος Νέγρης. Δεν ήταν τυχαία άτομα. Ο 62χρονος Θάνος Κανακάρης ήταν στενός συνεργάτης του Μαυροκορδάτου και ο «δημοκρατικώτερος των προυχόντων» σύμφωνα με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη. Ο κατά τρεις δεκαετίες νεότερός του Νέγρης, ο πραγματικός συντάκτης αυτού του κειμένου, ήταν ένας από τους πιο ριζοσπάστες φιλελεύθερους με τολμηρή και επεξεργασμένη πολιτική σκέψη. Οι ριζοσπάστες φιλελεύθεροι της εποχής δεν περιλάμβαναν στην ατζέντα τους μόνο το κράτος δικαίου (την «ευνομία») και τις ατομικές ελευθερίες αλλά και τη διεύρυνση των πολιτικών δικαιωμάτων. «Διότι μόνον το έθνος έχει το δικαίωμα να αποφασίση κατά την θέλησίν του διοίκησιν».
Οπως είδατε στην εισαγωγική παράγραφο, η επαναστατική κυβέρνηση προκήρυττε εκλογές με καθολική ψηφοφορία των ανδρών («ο λαός ολόκληρος»), χωρίς προϋποθέσεις, κάτι πρωτοποριακό όχι μόνο σε ευρωπαϊκό αλλά παγκόσμιο επίπεδο. Η Διοίκηση τονίζει, απευθυνόμενη στους πολίτες, «πόσην φροντίδα έχει εις το να μη στερηθήτε κανενός από τα δικαιώματά σας, διά την απόλαυσιν των οποίων ελάβετε εις χείρας τα όπλα και χωρίς τα οποία δεν είσθε βεβαίως ελεύθεροι».
Η προκήρυξη αυτή, λοιπόν, λέει ξεκάθαρα ότι οι Ελληνες δεν επαναστάτησαν κατά των Οθωμανών για να ανατρέψουν απλώς το καθεστώς της κατάκτησης. Δεν είναι ο στόχος τους μόνο η εθνική ανεξαρτησία αλλά έχουν και έναν επιπλέον σκοπό, να εξασφαλίσουν μια διακυβέρνηση που σήμερα θα ονομάζαμε (αλλά και τότε έτσι ακριβώς την ονόμαζαν), δημοκρατική και φιλελεύθερη. «Μόνη η παραστατική διοίκησις [αντιπροσωπευτική δημοκρατία], εκείνη δηλ. η οποία φέρει πρόσωπον λαού, ανήκει εις τους Ελληνας, οίτινες, διά να διοικώνται ορθώς, ώρμησαν κατά των τυράννων κάμνοντες τόσας και τόσας θυσίας». Ενα εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι
Το Σύνταγμα, οι εκλογές, οι απρόσωποι θεσμοί, η συμμετοχή, ο Τύπος, μετέτρεψαν τους Ρωμιούς ραγιάδες σε Ελληνες πολίτες.
το εξής: Τι από όλα αυτά που προέβλεπαν τα συντάγματα και οι διακηρύξεις εφαρμόστηκε στην πραγματικότητα; Οταν εκδίδεται αυτή η προκήρυξη δεν έχει κλείσει ακόμα μήνας από τον θάνατο του Δράμαλη, ο οποίος παρέμενε στην Πελοπόννησο με ισχυρά στρατεύματα. Ακόμα και ο Μοριάς δεν ήταν εντελώς ελεύθερος. Οι Οθωμανοί έλεγχαν εκεί έξι κάστρα. Το Μεσολόγγι θα περάσει από μια μεγάλη δοκιμασία που θα λήξει την τελευταία ημέρα του χρόνου (31/12/1822). Στην ανατολική Στερεά η αδυσώπητη πολιτική σύγκρουση είχε οδηγήσει ακόμα και σε εν ψυχρώ δολοφονίες πολιτικών αντιπάλων. Οι εκλογές διεξάγονται κατά την περίοδο Ιανουαρίου – Μαρτίου 1823, μέσα σε ένα κλίμα που αρχίζει να γίνεται εμφυλιοπολεμικό. Οταν θα ξεκινήσει η Εθνική Συνέλευση στο Αστρος τα αντίπαλα στρατόπεδα θα έχουν διαμορφωθεί. Αρα, τι νόημα έχουν αυτές οι διακηρύξεις;
Στο εξαιρετικό νέο βιβλίο του Πέτρου Πιζάνια, «Η Ελληνική Επανάσταση 1821-1830» (Εστία, 2021), μαθαίνουμε μερικά ενδιαφέροντα πράγματα, όπως το πόσοι ψήφιζαν. Το ποσοστό των Ελλήνων που απολάμβανε πολιτικά δικαιώματα ανερχόταν στο 25%-27% του συνολικού πληθυσμού, δηλαδή ψήφιζαν σχεδόν όλοι οι άνδρες άνω των 25 ετών, χωρίς οικονομικά ή κοινωνικά κριτήρια. Το ελληνικό σύστημα ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό στην Ευρώπη. Στις αρχές του 1823 διεξήχθησαν εκλογές σε τουλάχιστον 61 περιοχές.
Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε τα πολλά προβλήματα και τις στρεβλώσεις αυτής της διαδικασίας και να την υποτιμήσουμε. Το δύσκολο είναι να αντιληφθούμε, σήμερα, τον μεγάλο παιδαγωγικό και συμβολικό της ρόλο. Οι εκλογές συνέχιζαν να γίνονται «κανονικά» στο διάλειμμα μεταξύ των δύο φάσεων του εμφυλίου, ακόμα και στα χρόνια στρατιωτικής κάμψης της Επανάστασης (1826-27).
Ομως πόσο γνήσιες ήταν αυτές οι εκλογές; Κατ’ αρχάς, δεν πρέπει να τις συγκρίνουμε με τις σημερινές. Ας τις συγκρίνουμε, όμως, με εκλογές που διεξάγονται στη Μεγάλη Βρετανία τη δεκαετία του 1830 και περιγράφει ο Τσαρλς Ντίκενς στο πρώτο του μυθιστόρημα, το «The Pickwick Papers» (1836-7), που βασίζεται και στις δημοσιογραφικές του εμπειρίες. Οπως μας δείχνει ο Ντίκενς σε ένα κεφάλαιο που αφιερώνεται στην εκλογική διαδικασία σε μια φανταστική επαρχιακή πόλη της ανατολικής Αγγλίας, που σατιρικά ονομάζει Eatanswill («eatand-swill»), η διαφθορά, η εξαγορά ψήφων και η νοθεία είναι ο κανόνας στη Μεγάλη Βρετανία. Αυτή η κατάσταση θα συνεχιστεί μέχρι τη δεκαετία του 1870, δηλαδή την εποχή που η αξιοπιστία και η ποιότητα των εκλογών βελτιώθηκε αισθητά και στην Ελλάδα. Αλλά το 1831 απολαμβάνει πολιτικά δικαιώματα στη Βρετανία το 11% του ανδρικού πληθυσμού. Μετά τη μεταρρύθμιση του 1832 το ποσοστό θα ανέβει στο 18%. Θα χρειαστεί να φτάσουμε στο 1918 για να εισαχθεί η καθολική ψηφοφορία στη Μεγάλη Βρετανία, δηλαδή την πατρίδα του κοινοβουλευτισμού. Στην πατρίδα της συνταγματικής αβασίλευτης δημοκρατίας, στις ΗΠΑ, χρειάστηκε να φτάσουμε στο 1865 για να καταργηθεί η δουλεία (που στην Ελλάδα καταργήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 1825), να περάσει ένας αιώνας για να αποκτήσουν οι μαύροι, πραγματικά, το δικαίωμα ψήφου σε πολλές πολιτείες του νότου, ενώ μέχρι και σήμερα υπάρχει συστηματική προσπάθεια υπονόμευσης της αρχής της καθολικής ψηφοφορίας. Στην ελληνική περίπτωση, όμως, συμβαίνει κάτι ακόμα πιο εντυπωσιακό. Το πολιτικό προσωπικό ανανεώνεται έπειτα από κάθε εκλογή. Στις εκλογές που προκήρυξε ο Θάνος Κανακάρης, τα 4/5 αυτών που εξελέγησαν «ήταν πρόσωπα χωρίς καμία προηγούμενη υψηλή κοινωνική θέση» (Πέτρος Πιζάνιας). Η ανανέωση αυτή συνεχίστηκε και στις δύο άλλες εκλογές που ακολούθησαν.
Υπάρχει ένας άλλος δείκτης δημοκρατίας που είναι πιο ουσιαστικός. Ο τρόπος που οι πολίτες βλέπουν το κράτος. Οι Ελληνες της εποχής κατακλύζουν τα υπουργεία και άλλους δημόσιους θεσμούς με αναφορές, καταγγελίες, προσφυγές, αιτήσεις. Σε πολλά από αυτά τα κείμενα οι Ελληνες αλλά και οι Ελληνίδες (οι «πολίτιδες», όπως τις ονομάζουν οι πρόκριτοι των Αθηνών) αναφέρονται στο Σύνταγμα, στα δικαιώματά τους, στην κυβέρνηση που τους εκπροσωπεί, στους αντιπροσώπους τους. Η Βάσω Σειρηνίδου ονομάζει το φαινόμενο αυτό «λαϊκό νομικισμό». Τέλος, οι Ελληνες από το 1824 και μέχρι το 1827 έχουν έναν ελεύθερο Τύπο που παίζει σοβαρό ρόλο στο δημοκρατικό πολιτικό παιχνίδι. Μία από τις εφημερίδες, τα «Ελληνικά Χρονικά», θα ταυτιστεί διεθνώς με τον αγώνα των Ελλήνων. Αλλά τα «Ελληνικά Χρονικά» ήταν η ριζοσπαστικά φιλελεύθερη εφημερίδα που υποστήριζε με συνέπεια τις δημοκρατικές αρχές.
Το Σύνταγμα, οι εκλογές, οι απρόσωποι θεσμοί, η συμμετοχή, ο Τύπος, μετέτρεψαν τους Ρωμιούς ραγιάδες σε Ελληνες πολίτες. Ετσι, μετά μια μεγάλη περίοδο αυταρχισμού που έληξε τον Σεπτέμβριο του 1843, οι Ελληνες, μαζί με το Σύνταγμα του 1844, πέρασαν και τον πρώτο εκλογικό νόμο του νέου αναγνωρισμένου κράτους που καθιέρωνε την καθολική ψηφοφορία των ανδρών, μια θεσμική κατάκτηση η οποία συνδέεται με μία από τις μεγαλύτερες κοινοβουλευτικές παραδόσεις στον κόσμο.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦΊΜ). Η σειρά άρθρων με θέμα τα φιλελεύθερα, δημοκρατικά και νεωτερικά χαρακτηριστικά της Επανάστασης του 1821 αποτελεί μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΚΕΦΊΜ με θέμα: «Ελλάδα 2021: Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση».