Σπάνια συνειδητοποιούμε και αναγνωρίζουμε, τουλάχιστον ρητά, πόσο ζωτική ανάγκη αποτελεί για τους ανθρώπους και άλλα ζώα αυτό που ονομάζουμε γενικά «προβλεψιμότητα». Η ζωή θα ήταν αδύνατη αν αυτή απουσίαζε εντελώς – σε μικρά και μεγάλα πράγματα. Iσως τη θεωρούμε ενδόμυχα τόσο αυτονόητη και δεδομένη ως αδήριτη ανάγκη, ώστε να μη χρειάζεται καν μνεία ούτε συζήτηση.
Ωστόσο, υπάρχουν ειδικότεροι τομείς όπου η αναγκαιότητα αυτή αναγνωρίζεται ρητά, κάτω από αντίστοιχη ιδιαίτερη ονομασία. Μία τέτοια περίπτωση είναι, πχ., η «ασφάλεια δικαίου». Αποτελεί μάλιστα διακηρυγμένη γενική αρχή του δικαίου της Ευρωπαϊκής Eνωσης, ώστε να εξασφαλίζεται, ακριβώς, το προβλέψιμο των καταστάσεων και των εννόμων σχέσεων τις οποίες διέπει το δίκαιο της Eνωσης.
Η λεγόμενη «αξιοκρατία» αποτελεί και αυτή ειδικότερη εφαρμογή της γενικής ανάγκης και απαίτησης για προβλεψιμότητα. Στην εκπαίδευση, εγγυάται ότι η βαθμολογία και η απονομή τίτλων και πιστοποιητικών είναι προβλέψιμες, αφού προέρχονται αποκλειστικά από επιδόσεις που διαπιστώνονται με αξιόπιστο τρόπο. Στην εργασία, εγγυάται ότι η πρόσληψη, η αμοιβή και η προαγωγή είναι επίσης προβλέψιμες, αφού εξαρτώνται αποκλειστικά από τα προσόντα και την απόδοση, όπως διαπιστώνονται με αξιόπιστο τρόπο.
Aπό τις ατέρμονες συζητήσεις για τη λεγόμενη «φυγή εγκεφάλων» (brain drain) και την επείγουσα ανάγκη αναστροφής της, απουσιάζει κατά κανόνα οποιαδήποτε ρητή αναφορά στον παράγοντα «αξιοκρατία» ή και γενικότερα «προβλεψιμότητα».
Αν, όμως, αυτό που αναζητούν και βρίσκουν στο εξωτερικό οι νέοι μας είναι όχι μόνο τα περισσότερα χρήματα αλλά και η στοιχειώδης εγγύηση αξιοκρατίας στις σπουδές και ύστερα στην εργασία τους, πώς μπορεί η χώρα μας να τους κρατήσει ή να τους φέρει πίσω χωρίς ανάλογη εγγύηση;
Αν, πχ., σκέφτονται να φύγουν για σπουδές, πώς μπορεί η χώρα να τους πείσει ότι εδώ δεν θα αποκτά νωρίτερα πτυχίο (ή ανώτερο τίτλο), με καλύτερους βαθμούς, ούτε ο ανιψιός του καθηγητή, ούτε η ευνοουμένη του ίδιου ή άλλου, ούτε το στέλεχος κάποιας παράταξης, ούτε καν αυτός που αφέθηκε να αντιγράφει ασύδοτα – στις εξετάσεις, στις εργασίες, ακόμη και στη διδακτορική του διατριβή;
Στο Δημόσιο και ειδικά στην εκπαίδευση δεν γίνεται καν η αξιολόγηση που λογικά προϋποθέτει η αξιοκρατία.
Αν πάλι φεύγουν ή μένουν στο εξωτερικό για εργασία, πώς μπορεί η χώρα να τους εξασφαλίσει ότι εδώ δεν θα τους παίρνει κάθε φορά τη θέση, την αύξηση ή την προαγωγή αυτός που έχει «μέσο»ή την εύνοια του προϊσταμένου ή του αφεντικού κερδισμένη με οποιοδήποτε μέσο –όταν δεν είναι συγγενής του, κοντινός ή και μακρινός;
Γίνεται αμέσως φανερό ότι το πρόβλημα είναι πελώριο και αγγίζει πάμπολλες πτυχές της κοινωνικής και οικονομικής μας ζωής. Υπάρχουν μερικές εμπεδωμένες εγγυήσεις αξιοκρατίας, που συγκεντρώνουν την καθολική εμπιστοσύνη και υποστήριξη, ακριβώς επειδή είναι κάτι το διαφορετικό, το ξεχωριστό. Αφορούν όμως μόνο το αρχικό στάδιο: την εισαγωγή στα πανεπιστήμια οι Πανελλαδικές, τις προσλήψεις στο Δημόσιο οι σχετικοί διαγωνισμοί του ΑΣΕΠ.
Τι γίνεται όμως μετά την εισαγωγή ή την πρόσληψη; Αυτό δεν είναι πλέον προβλέψιμο, στο μέτρο που δεν υπάρχουν ή δεν λειτουργούν ασφαλείς εγγυήσεις αξιοκρατίας. Στο Δημόσιο και ειδικά στην εκπαίδευση δεν γίνεται καν η αξιολόγηση που λογικά προϋποθέτει η αξιοκρατία. Εξάλλου, στα πανεπιστήμια και στα ερευνητικά ιδρύματα, ενδημούν ο νεποτισμός και η ευνοιοκρατία κάθε λογής και προέλευσης – κομματικής ή άλλης.
Στον ιδιωτικό τομέα, προβλεψιμότητα προσφέρει μόνο η πλήρης αναίρεση της αξιοκρατίας, δηλαδή η κληρονομική διαδοχή και γενικότερα η οικογενειοκρατία. Είναι συνήθως εξασφαλισμένο ότι η νέα γενιά θα έχει τη δυνατότητα να συνεχίσει την επαγγελματική δραστηριότητα της προηγούμενης, είτε πρόκειται για επιχείρηση, είτε για γεωργική εκμετάλλευση, είτε για ιατρείο, φαρμακείο, συμβολαιογραφείο, δικηγορικό γραφείο, τεχνικό γραφείο κ.ο.κ. Αυτού του είδους η προβλεψιμότητα, χωρίς δυνατότητα επιλογής, ασφαλώς απωθεί αρκετούς νέους και συμβάλλει έμμεσα στη «φυγή εγκεφάλων». Η διαφυγή στο εξωτερικό γίνεται κάποτε ο μοναδικός ή πάντως ο σχετικά πιο ανώδυνος τρόπος δραπέτευσης από την προδιαγεγραμμένη πορεία για την οποία τους προορίζει και τους πιέζει η οικογένεια.
Στον ιδιωτικό τομέα, οι εγγυήσεις αξιοκρατίας αναπόφευκτα εξαρτώνται και από το μέγεθος των επιχειρήσεων. Είναι πιθανότερο να υπάρχουν σε μεγάλες επιχειρήσεις και απίθανο να λειτουργούν στις πολύ μικρές. Στην Ελλάδα, όμως, οι πολύ μικρές επιχειρήσεις (με έως και εννέα μισθωτούς) αποτελούν το 97% του συνόλου! Στο μέτρο που είναι και οικογενειακές, μοιάζει δύσκολο να αντιμετωπιστεί ισότιμα ένας «ξένος». Κατά συνέπεια, αξιοκρατία μπορεί να περιμένει και να βρει ένας νέος κυρίως σε μεσαίες και μεγάλες επιχειρήσεις –που δεν ξεπερνούν συνολικά τις 2.500. Και εκεί, ωστόσο, ενδημεί η οικογενειοκρατία στην κορυφή –κάποτε με αυτοκαταστροφικά αποτελέσματα.
Προκύπτει τελικά ένα κατεξοχήν ειρωνικό συμπέρασμα: για να έχουν κοντά τους οι γονείς της Ελλάδας τα παιδιά και τα εγγόνια τους, θα έπρεπε, μεταξύ άλλων, να πάψουν πια να παίζουν ρόλο οι οικογενειακοί δεσμοί στην επαγγελματική ζωή και σταδιοδρομία.
* Ο κ. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι τ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.