Η «μέσω Μόσχας» πρόσφατη επιστροφή του δημόσιου ενδιαφέροντος για τον Εμφύλιο υπήρξε αρκετά εντυπωσιακή: πρωτοσέλιδα εφημερίδων και δεκάδες άρθρα, ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές αναφορές, αναρτήσεις και καβγάδες στα σόσιαλ μίντια, μέχρι και ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ τοποθετήθηκε στη Βουλή.
Εβδομήντα και πλέον χρόνια από τη λήξη του, τριάντα από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, κι ενώ ο κόσμος έχει αλλάξει δραματικά έκτοτε, συνεχίζουμε να τσακωνόμαστε για τον Εμφύλιο. Μήπως είμαστε ένα απέραντο φρενοκομείο, όπως έλεγε ο Κων. Καραμανλής;
Η αλήθεια είναι πως ο Εμφύλιος δεν είναι οποιοδήποτε ιστορικό γεγονός. Αποτελεί τον πρώτο, και τελευταίο, θερμό πόλεμο του Ψυχρού Πολέμου στην Ευρώπη. Ο απολογισμός του, συγκλονιστικός: δεκάδες χιλιάδες νεκροί, αναρίθμητοι τραυματίες, φυλακισμένοι και εξόριστοι, πρόσφυγες και βιαίως μετακινηθέντες, τεράστιες καταστροφές υποδομών.
Πολιτικά, ο Εμφύλιος υπήρξε ο καθοριστικότερος παράγοντας για τη μεταπολεμική αναδιαμόρφωση των πολιτικών διαιρέσεων και την αναδιάταξη του πολιτικού συστήματος. Συνέβαλε στην υπέρβαση της μεσοπολεμικής αντίθεσης βενιζελικών – αντιβενιζελικών, στη διαμόρφωση νέων πολιτικών ταυτίσεων και στην κυριαρχία μιας νέας πολιτικής συμμαχίας, της εθνικόφρονης παράταξης. Ο Εμφύλιος νομιμοποίησε ιδεολογικά τη μεταπολεμική «καχεκτική δημοκρατία», που θεμελίωσε ένα καθεστώς διακρίσεων στη βάση των πολιτικών προτιμήσεων των πολιτών και τελικά μια εικοσαετία αργότερα έστειλε τη «δημοκρατία στο απόσπασμα».
Σε ανθρώπινο επίπεδο, ο Εμφύλιος γέννησε τραυματικά βιώματα. Το πένθος, ο πόνος, ο φόβος, το μίσος, η ταπείνωση έμειναν ανεξίτηλα στις συνειδήσεις, όπως και η θυσία, η αλληλεγγύη, ο ηρωισμός, η αξιοπρέπεια. Οι μνήμες που κληροδοτήθηκαν, συνδυαστικά με άλλους παράγοντες, διαμόρφωσαν τις συλλογικές αναπαραστάσεις της ελληνικής κοινωνίας για την περίοδο.
Η ιστορία του Εμφυλίου έγινε δημόσιο διακύβευμα πρωτοφανών διαστάσεων. Κράτος και κόμματα, ΜΜΕ, συλλογικοί φορείς ενεπλάκησαν ενεργά και συστηματικά σε κάτι που πήρε τον χαρακτήρα πολέμου της μνήμης.
Ως αποτέλεσμα, η ιστορία του Εμφυλίου και γενικότερα της δεκαετίας του ’40, ιδιαίτερα κατά τη Μεταπολίτευση, μετατράπηκε σε ένα προϊόν μεγάλης ζήτησης. Οχι τυχαία, οι πωλήσεις των βιβλίων για την περίοδο αυτή είναι μεγαλύτερες από κάθε άλλη εποχή της ελληνικής ιστορίας. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, όχι πάντα άθελά τους, οι ιστορικοί έγιναν μέρος της δημόσιας αντιπαράθεσης. Οι παρεμβάσεις τους απέκτησαν δημοσιότητα και τα έργα τους αντιμετωπίζονται συχνά ως πολεμοφόδια στον ατελείωτο πόλεμο της μνήμης.
Εδώ μέσα, η περίπτωση του ΚΚΕ είναι ιδιαίτερη. Για τους κομμουνιστές, ο Εμφύλιος δημιούργησε βαθιά τραύματα και ανθρώπινες τραγωδίες που διήρκεσαν χρόνια. Ως ηττημένοι του Εμφυλίου, οι Ελληνες κομμουνιστές βίωσαν την εκδίκηση, την ταπείνωση, τον αποκλεισμό, το στίγμα. Χρειάστηκε να έρθει η Μεταπολίτευση ώστε οι ηττημένοι να πάρουν μια ρεβάνς και το ΚΚΕ να επιστρέψει όχι μόνο στην πολιτική νομιμότητα, αλλά και να κερδίσει συμβολικές μάχες στον μνημονικό πόλεμο.
Ομως, το ΚΚΕ δεν είναι μόνο ο ηττημένος πρωταγωνιστής του Εμφυλίου, αλλά ένα κόμμα που καλλιεργεί μια ειδική σχέση με το παρελθόν. Στην πραγματικότητα, κανένα άλλο κόμμα δεν δίνει τόσο βάρος στην αφήγηση της ιστορίας του. Κανένα άλλο κόμμα δεν δημιούργησε «ιστορικά τμήματα» με τέτοια ισχυρή αίσθηση ευθύνης συγγραφής της κομματικής ιστορίας. Κανένα άλλο κόμμα δεν φρόντισε να εκδώσει τόσα βιβλία, να δημοσιεύσει τόσα άρθρα, να οργανώσει τόσες τελετές και εκδηλώσεις, ακόμη και μνημεία ανήγειρε, που καταγράφουν (και δοξάζουν) το παρελθόν του. Κανένα κόμμα δεν συντήρησε και προφύλαξε από τα «αδιάκριτα μάτια» με τόση επιμέλεια τα αρχεία του. Τέλος, κανένα άλλο κόμμα δεν αντιμετώπισε με τόση καχυποψία και εχθρότητα όσους μελετούν την ιστορία του αλλά δεν έχουν την έγκρισή του.
Η ιδιαιτερότητα να είναι το κομμουνιστικό κόμμα ο ιστορικός του εαυτού του, και μάλιστα η εξωφρενική αξίωση να θέλει να αναγνωρίζεται ως ο πιο –αν όχι ο μόνος– έγκυρος, σχετίζεται με την ειδική σημασία που αποδίδει στη «δική του» ιστορία, την οποία αντιμετωπίζει ως αναπόσπαστη της καθημερινής πολιτικής του. Οι στόχοι του λοιπόν είναι πρωτίστως πολιτικοί. Μέσω του παρελθόντος στοχεύει στην καλλιέργεια μιας συλλογικής ταυτότητας, στη συσπείρωση των μελών και φίλων του και στην ισχυροποίησή του έναντι των άλλων κομμάτων.
Βεβαίως, η επίσημη κομματική ιστορία προσαρμόζεται με τέτοιο τρόπο προκειμένου να δικαιώνει διαρκώς το κόμμα, την ηγεσία του και τις επιλογές της στο παρόν. Εξάλλου, για το ΚΚΕ, όπως και για τις θρησκείες, μόνο το μέλλον είναι βέβαιο· το παρελθόν μπορεί να αλλάζει κατά το δοκούν. Κανένα πρόβλημα! Ως γνωστόν, «το κόμμα έχει πάντα δίκιο».
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.