Η συγκυρία των αβεβαιοτήτων και των κινδύνων που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια όπως και οι πρόσφατες επικίνδυνες εξελίξεις στα διεθνή μέτωπα της Ουκρανίας μου έφεραν στον νου το παλιό ανέκδοτο: συζητάει ένας αισιόδοξος με έναν απαισιόδοξο. Πιο χάλια δεν γίνεται, λέει ο πρώτος. Δεν συμφωνώ, φίλε μου, αντιτείνει ο απαισιόδοξος, υπάρχουν και χειρότερα.
Δεν έκρυψα ποτέ πως από χαρακτήρα ανήκω σ’ αυτούς που αποκαλούμε συγκρατημένα απαισιόδοξους ανθρώπους. Συντηρητικός, μάλλον, από τη φύση μου, κι ας μην το παραδέχομαι, αντιμετωπίζω τις καθημερινές καταστάσεις υπό το πρίσμα του «μισοάδειου» παρά του «μισογεμάτου». Εκεί όπου άλλοι βλέπουν την ευκαιρία, δυστυχώς ή ευτυχώς, εγώ εστιάζω στον κίνδυνο και στο κόστος.
Δεν λέω πως δεν πιστεύω στην πρόοδο και πως δεν διακατέχομαι από αισιοδοξία ότι η ανθρωπότητα βαδίζει προς το καλύτερο. Ομως αυτή μου η αισιοδοξία αποτυπώνει περισσότερο μια πεποίθηση, έναν συναισθηματικό και αξιακό προσανατολισμό, έναν κώδικα ανάγνωσης της εξέλιξης του ανθρώπου και λιγότερο μια ψυχολογική στάση μπροστά στο άμεσο μέλλον.
Κάπως έτσι, δεν κρύβω πως ζηλεύω, φθονώ σχεδόν, δύο κατηγορίες υπέρμετρα, αισιόδοξων ανθρώπων: τους παίκτες της ρουλέτας και τους πολιτικούς. Για τους πρώτους μπορώ να μιλήσω ελάχιστα. Δεν έχω πάει ποτέ στη ζωή μου σε καζίνο, δεν έχω καθίσει ποτέ στο τραπέζι της ρουλέτας, ούτε από περιέργεια που λένε.
Αντίθετα, για τους πολιτικούς έχω προσωπική άποψη, καλά θεμελιωμένη νομίζω. Οι Ελληνες πολιτικοί, λοιπόν, αποτελούν ένα από τα πιο αισιόδοξα είδη ανθρώπων. Ειδικά σε ό,τι αφορά τους Ελληνες πολιτικούς της Μεταπολίτευσης, η αισιοδοξία, η, συχνά αβάσιμη πίστη πως τα πράγματα θα πάνε κατ’ ευχήν, αποτελεί μάλλον το κοινό τους παρονομαστή.
Και αν μάλιστα τους «κάτσει» μια-δυο φορές; Οπως ο εθισμένος τζογαδόρος που, όταν κερδίσει, διακατέχεται από μια μεταφυσική πίστη πως θα ξανακερδίσει, έτσι και αυτοί θα θεμελιώσουν τη βεβαιότητα πως τα πράγματα θα συνεχίσουν να πηγαίνουν έτσι. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο ψυχολογικό φαινόμενο με πολύ ενδιαφέρουσες προεκτάσεις.
Μακράν, ο πιο αισιόδοξος πολιτικός ηγέτης στη σύγχρονη ελληνική ιστορία υπήρξε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Και δεν αναφέρομαι μόνο στο «όραμα της Ιωνίας», αλλά συνολικά στις επιλογές του, οι οποίες, είτε «δικαιώθηκαν» ιστορικά είτε όχι, χαρακτηρίζονταν, θα έλεγε κανείς, από την επιδίωξη ανάληψης ρίσκου.
Ο Κων. Καραμανλής αναζήτησε διαρκώς ασφαλή λιμάνια αντί για αβέβαιες διαδρομές.
Αυτή η ψυχολογική άνεσή του, η ικανότητά του να σχοινοβατεί πάνω από τον γκρεμό, να παίρνει αποφάσεις χωρίς να κοιτάζει κάτω την άβυσσο και κυρίως χωρίς να τον φοβίζει αυτή, είναι κάτι που γοήτευσε και νομίζω πως συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του χαρίσματός του, και στον τρόπο που αυτό αντιφατικά προσελήφθη από τους συγχρόνους του.
Οπως έγραψε ο καθηγητής Μαυρογορδάτος, στο καλύτερο βιβλίο για τον ελληνικό Μεσοπόλεμο που έχει μέχρι τώρα γραφτεί («Stillborn Republic, Social Coalitions and Party Strategies in Greece 1922-1936») o Βενιζέλος χαιρετίστηκε ως ήρωας, επαναστάτης, πατέρας του έθνους, σωτήρας, απελευθερωτής, προστάτης, προφήτης, μεσσίας, μάγος, από φίλους αλλά και εχθρούς, οι οποίοι ήταν πεισμένοι πως αυτός «δεν ήταν άνθρωπος όπως όλοι», όπως έγραψε στην «Καθημερινή» την επομένη του θανάτου του, ο Γεώργιος Βλάχος.
Και όμως, στον κόσμο της πολιτικής αναδείχθηκαν και απαισιόδοξοι. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής είναι αναμφίβολα ο σημαντικότερος από όλους τους, η πλέον εξαιρετική περίπτωση. Απαισιόδοξος αλλά πεισμένος πως η βούληση χαρακτηρίζει τον ηγέτη, ενσάρκωσε με τον δικό του τρόπο το γκραμσιανό ρητό για την απαισιοδοξία της γνώσης που αντισταθμίζεται από την αισιοδοξία της βούλησης.
Διαμορφωμένος από την εικόνα των συμφορών του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, που μόνον οι απλοί άνθρωποι μπορούν να βιώσουν σε όλο τους το μέγεθος, και διακατεχόμενος, ευλόγως, από χαμηλό βαθμό εμπιστοσύνης –και εκτίμησης τείνω να πιστέψω– για τις «παλιοελλαδίτικες» αθηναϊκές ελίτ αλλά και τον διεθνή παράγοντα που αντιμετώπισε κατά κόρον τη χώρα ως αποικία και πεδίο ανταγωνισμού, ο Καραμανλής εστίασε συστηματικά στην ανάγκη αποφυγής των κινδύνων του μέλλοντος. Ετσι αναζήτησε διαρκώς ασφαλή λιμάνια αντί για αβέβαιες διαδρομές.
Υπάρχουν σίγουρα πολλοί τρόποι για να αποτιμήσουμε την εξέλιξη της χώρας τα τελευταία εκατό χρόνια. Αν για κάτι όμως είμαι σίγουρος, είναι πως η επιλογή εκείνου του συντηρητικού, μονόχνωτου Μακεδόνα επαρχιώτη με τους χοντροκομμένους τρόπους να εντάξει την Ελλάδα στην ευρωπαϊκή οικογένεια, είναι που μας επιτρέπει σήμερα να είμαστε περισσότερο αισιόδοξοι παρά απαισιόδοξοι για το μέλλον αυτής της χώρας.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.