Στην Ευρώπη είμαστε παράσιτα και δούλοι, ενώ στην Ασία είμαστε αφέντες. Στην Ευρώπη είμαστε Τάταροι, ενώ στην Ασία είμαστε Ευρωπαίοι.
ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ
Είναι βολικό, έγραφε ο ορκισμένος εχθρός του Πούτιν, Γκάρι Κασπάροφ («Ερχεται χειμώνας», 2018), να αποδώσουμε την απόλυτη ευθύνη στον Πούτιν για την κατάρρευση της ρωσικής δημοκρατίας και ό,τι ακολούθησε μέχρι σήμερα, αλλά η αλήθεια είναι περισσότερο πολύπλοκη.
Το 1999, οι ολιγάρχες φίλοι του παραπαίοντος προέδρου Γέλτσιν ήταν πεισμένοι πως βρήκαν κάποιον του χεριού τους. Ο άγνωστος τότε στο ευρύ κοινό, πρώην αξιωματικός της Κα Γκε Μπε, Βλαντιμίρ Πούτιν έδειχνε να έχει έρθει από το πουθενά. Η κοινή γνώμη έβλεπε με ανακούφιση τις εμφανείς διαφορές από τον προκάτοχό του: νηφάλιος, αθλητικός, ανέκφραστος, εσωστρεφής, φαινόταν το αντίθετο του Γέλτσιν. Δεν έδειχνε τυπικός Ρώσος, έμοιαζε περισσότερο με Γερμανό, έναν ιδανικό άριο χαρακτήρα, όπως έγραψε ο δημοσιογράφος Αρκάντι Οστρόφσκι («Η επινόηση της σύγχρονης Ρωσίας», 2017).
Ο Πούτιν εμφανίστηκε σε μια τραγική κατάσταση για τη χώρα. Η πτώση του κομμουνισμού νωρίτερα είχε γεννήσει προσδοκίες πως τα πράγματα θα βελτιωθούν, αλλά η απογοήτευση δεν άργησε να έρθει: «Οταν σπεύσαμε στις κάλπες το 1991 να ψηφίσουμε τον Γέλτσιν για πρώτη φορά», θυμόταν ο Κασπάροφ, «ήταν σαν πολλοί Ρώσοι να πίστευαν ότι οι κάλπες θα λειτουργούσαν σαν ΑΤΜ: ρίχνοντας την ψήφο, θα έβγαιναν λεφτά». Τελικά, όχι μόνο λεφτά δεν βγήκαν, αλλά τα πράγματα χειροτέρευσαν. Δυστυχώς, πιο δυσάρεστο κι από τα άδεια ράφια των καταστημάτων, είναι αυτά να είναι γεμάτα, αλλά εσύ να μην έχεις χρήματα να αγοράσεις.
Κι ενώ εφαρμοζόταν μια περιοριστική πολιτική που οδηγούσε τους πολίτες στα όρια της εξαθλίωσης, οι Ρώσοι μάθαιναν καθημερινώς για νεόπλουτους δισεκατομμυριούχους που είχαν προκύψει από το πουθενά μέσω του ξεπουλήματος της δημόσιας περιουσίας σε παράλογα χαμηλές τιμές. Η διαφθορά και η εγκληματική λεηλασία των κρατικών πόρων προκάλεσε εύλογη αγανάκτηση στους απλούς ανθρώπους. Και όσο ο θυμός μεγάλωνε, η πολιτική κρίση βάθυνε. Ανήσυχοι πως θα έχαναν την εξουσία και τα προνόμιά της, ο Γέλτσιν και ο κύκλος των ολιγαρχών του υπονόμευσαν τους καχεκτικούς θεσμούς της νεότευκτης δημοκρατίας προκαλώντας περαιτέρω χάος.
Κι ενώ στο εσωτερικό επικρατούσαν φτώχεια, διαφθορά και αστάθεια, στο εξωτερικό οι νικητές του Ψυχρού Πολέμου επέδειξαν ασυγχώρητη αλαζονεία. Αντί να αντιμετωπίσουν τους παλιούς εχθρούς με μεγαλοψυχία και συμπεριληπτικά προκειμένου να μην τους απομονώσουν, το 1996 οι ΗΠΑ αποφάσισαν τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ έως τα σύνορα με τη Ρωσία. Επρόκειτο για ένα μοιραίο λάθος, όπως επισήμανε, ανάμεσα σε άλλους, η πιο εμβληματική προσωπικότητα της αμερικανικής διπλωματίας του Ψυχρού Πολέμου, ο Τζορτζ Κέναν.
Ο Κέναν προειδοποίησε εγκαίρως πως η επέκταση του ΝΑΤΟ θα εξελισσόταν στο πιο μοιραίο λάθος της αμερικανικής πολιτικής σε ολόκληρη τη μεταψυχροπολεμική εποχή («A fateful error», 5/2/1997), καθώς θα υποδαύλιζε τις εθνικιστικές, αντιδυτικές και μιλιταριστικές τάσεις της ρωσικής κοινής γνώμης και θα είχε αρνητικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη της ρωσικής δημοκρατίας και στην αποκατάσταση των σχέσεων Ανατολής – Δύσης. Εντέλει, θα ωθούσε τη ρωσική εξωτερική πολιτική προς ανεπιθύμητες κατευθύνσεις. Ο Αμερικανός διπλωμάτης έπεσε σε όλα μέσα.
Στις συνθήκες εκείνες, ο «εσωτερικός εχθρός» στη Ρωσία λειτούργησε ως καταλύτης. Το αδιέξοδο του πολέμου στην Τσετσενία και οι αιματοβαμμένες άγριες τσετσενικές τρομοκρατικές επιθέσεις εναντίον πολιτών και παιδιών ακόμη έστρεψαν τη θυμωμένη και σε απόγνωση κοινή γνώμη να θεωρήσει τον Πούτιν ως τη μόνη ελπίδα. Λίγες εβδομάδες μετά την ανάληψη της πρωθυπουργίας του εκφώνησε ένα λόγο που έγινε σήμα κατατεθέν της προσωπικότητάς του: «Θα τους καταδιώξουμε παντού. Εάν χρειαστεί στο αεροδρόμιο, τότε στο αεροδρόμιο. Εάν τους πιάσουμε στην τουαλέτα, τότε θα τους εξολοθρεύσουμε στην τουαλέτα. Αυτό είναι. Η υπόθεση έκλεισε».
Σταδιακά, η Ρωσία διολίσθησε στον αυταρχισμό. Ο Πούτιν εξόντωσε την αντιπολίτευση, έλεγξε τα ΜΜΕ και επιβλήθηκε στους ολιγάρχες, διαμορφώνοντας ένα κρατικά ελεγχόμενο σύστημα διαπλεκόμενων συμφερόντων.
Σήμερα, προς τέρψιν των οπαδών της ευρασιατικής ένωσης, και προς λύπη όλων όσοι από εμάς θεωρούμε τη Ρωσία αναπόσπαστο κομμάτι του ευρωπαϊκού πολιτισμού, αυτή απομακρύνεται από την Ευρώπη και στρέφεται στην Ανατολή, υλοποιώντας μια φαντασίωση του 19ου αιώνα. Ο Πούτιν δεν είναι ο μοναδικός υπαίτιος. Ο,τι προηγήθηκε του 1999 σε εθνικό και διεθνές επίπεδο διέλυσε την κοινωνική συνοχή, υπονόμευσε τον εκδημοκρατισμό της χώρας και φούντωσε τα νοσταλγικά αισθήματα για τη χαμένη αυτοκρατορία.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.