Σίγουρα το έχετε ακούσει ή διαβάσει πολλές φορές: ο υπεύθυνος για τον πόλεμο στην Ουκρανία είναι ο Πούτιν. Οι Ρώσοι πολίτες δεν ευθύνονται για την εισβολή.“Ο ρωσικός λαός είναι από πολλές απόψεις το πρώτο θύμα του Πούτιν”, γράφει ο καθηγητής διεθνών σχέσεων Γιάσα Μουνκ σε πρόσφατο άρθρο του στη Washinton Post. “Δεν μπορούν να ψηφίσουν κάποιον άλλο, ή να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους χωρίς συνέπειες”. Είναι μια άποψη σωστή από πολλές απόψεις. Όχι μόνο επειδή όντως κανένας δεν ρώτησε τους Ρώσους πολίτες ή τους δημοκρατικά εκλεγμένους τους εκπροσώπους (που δεν υπάρχουν) για το αν θέλουν να εισβάλλει ο στρατός τους σε άλλη χώρα, αλλά και επειδή δεν γίνεται αλλιώς: αν είναι να αποδίδουμε το κακό που κάνουν δικτάτορες και στρατιωτικές δυνάμεις ανά τον κόσμο σε ολόκληρους λαούς συλλήβδην, δεν θα μπορούσαμε να ζήσουμε μετά μαζί στον ίδιο κόσμο.
Υπάρχει, ωστόσο, ένα βαθύτερο ερώτημα εδώ, που έχει να κάνει με το τι σημαίνει “ευθύνη” για τους πολίτες -για οποιονδήποτε και οποιαδήποτε από εμάς. Πολύ συχνά, ακριβώς επειδή δεν μπορούμε να κατηγορούμε συλλήβδην ολόκληρους λαούς, πάμε στο άλλο άκρο και υιοθετούμε μια ρομαντική, απλουστευτική ερμηνεία του πώς λειτουργεί μια δικτατορία. Στο μυαλό πολλών οι Ρώσοι πολίτες είναι καταπιεσμένοι αμέτοχοι που υποφέρουν στον στυγερό ζυγό της χούντας Πούτιν, μέσα στο φόβο, ανήμποροι να αντιδράσουν. Όμως οι δικατορίες -ή, τουλάχιστον, οι δικτατορίες που μακροημερεύουν- δεν λειτουργούν καθόλου έτσι. Οι άνθρωποι στα “επιτυχημένα” δικτατορικά καθεστώτα δεν ζουν μέσα στο φόβο. Τις περισσότερες φορές ισχύει ακριβώς το αντίθετο: το αίσθημα της ασφάλειας και της σταθερότητας είναι που τους κάνει να μην αντιδρούν και να μην διεκδικούν τίποτε. Στην πραγματικότητα οι άνθρωποι -όλοι οι άνθρωποι- είναι ελάχιστα πρόθυμοι να αμφισβητήσουν ή να αντιδράσουν ενάντια στις συνθήκες που ζουν, αν αυτές δεν τους πιέζουν ή δεν τους ενοχλούν πάρα πολύ. Καμία δικτατορία στον κόσμο δεν επιβίωσε για πολύ καιρό χωρίς την σθεναρή υποστήριξη ενός έστω μικρού ποσοστού του πληθυσμού, και χωρίς την ταυτόχρονη ανοχή της μεγάλης πλειοψηφίας. Αυτό το ξέρουμε πολύ καλά σε αυτήν εδώ τη χώρα. Η χούντα δεν “έγινε” την 21η Απριλίου του 1967, αλλά την 22η, όταν όλοι Έλληνες κάθονταν στα σπίτια τους, ήσυχα ήσυχα.
Με αυτά ως δεδομένα, λοιπόν, πώς πρέπει να σκεφτόμαστε για τους Ρώσους πολίτες; Εδώ και σχεδόν 20 χρόνια κάποιοι από αυτούς στηρίζουν και οι περισσότεροι από αυτούς ανέχονται το καθεστώς Πούτιν. Λίγοι αντιδρούν. Είναι όλοι αθώοι για το κακό που προκαλεί το καθεστώς αυτό σήμερα στον κόσμο μας; Μήπως “δεν ήξεραν”; Γιατί δεν ανατρέπουν τον Πούτιν; Γιατί δεν διεκδικούν την ελευθερία τους; Γιατί δεν στέλνουν τους ολιγάρχες στη φυλακή; Παρόμοια ερωτήματα μπορεί να αναλογιστεί κανείς και για πολλούς άλλους λαούς.
Διάβασα πρόσφατα ένα βιβλίο που μελετά ακριβώς αυτό το θέμα εντελώς ευθύ και πρακτικό τρόπο. Το έγραψε ο αμερικανός δημοσιογράφος Μίλτον Μάιερ και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1955. Για τις ανάγκες του βιβλίου, ο συγγραφέας μετακόμισε αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο στο Κρόνενμπεργκ, μια γερμανική πόλη 20.000 κατοίκων, όπου άρχισε να παίρνει συνεντεύξεις από δέκα Γερμανούς που ζούσαν εκεί. Όπως γράφει, “δεν ήταν άνθρωποι με επιρροή”. Ήταν απλοί πολίτες (ένας φούρναρης, ένας επιπλοποιός, ένας δάσκαλος, ένα στέλεχος του κόμματος, ένας μαθητής). Εκπροσωπούσαν τους πολλούς. Όχι το ένα εκατομμύριο που συμμετείχαν ενεργά στην κρατική οργάνωση των Ναζί, αλλά τους υπόλοιπους, που προσέφεραν απλόχερα την την ανοχή τους στο ναζιστικό καθεστώς. Ο τίτλος του βιβλίου είναι “Νόμιζαν Ότι Ήταν Ελεύθεροι”.
Το αποτέλεσμα της έρευνας του συγγραφέα είναι αποκαλυπτικό. Ο ίδιος ομολογεί ότι συμπάθησε προσωπικά όλους τους συνομιλητές του, ότι έγινε φίλος με τους περισσότερους από αυτούς. Ταυτόχρονα, όμως, όλοι τους ήταν Ναζί -ή, τουλάχιστον, ανέχτηκαν τους Ναζί. Γιατί έγινε αυτό;
Πρώτα από όλα, λέει, επειδή από το 1933 μέχρι το 1945 κανείς τους δεν ήξερε ότι ο ναζισμός είναι κακό πράγμα ή ότι ο Χίτλερ είναι κακός άνθρωπος. Κανένας τους δεν γνώρισε το ναζισμό όπως τον γνώρισε ο υπόλοιπος κόσμος, δηλαδή μαθαίνοντας από μακριά ανατριχιαστικές λεπτομέρειες για την τυρρανία και τη βία. Αυτοί έζησαν το ναζισμό από μέσα, και αυτό που έβλεπαν ήταν ότι τους έβρισκε δουλειές, ότι κανείς δεν τους πείραζε, κανείς δεν τους πίεζε να συμμετάσχουν σε τίποτε χωρίς να θέλουν, ότι κανείς δεν απαιτούσε τίποτε από αυτούς πέρα από το να πληρώνουν τους φόρους τους και να είναι νομοταγείς. Ότι τα πράγματα στις προσωπικές τους ζωές πήγαιναν καλύτερα από ό,τι προηγουμένως. Ότι κανείς τους δεν πεινούσε, κανείς δεν κρύωνε το χειμώνα. Ότι ο ναζισμός, αντίθετα με τη πρότερη “δημοκρατία”, είχε ισοπεδώσει τις ταξικές διακρίσεις και είχε κάνει το φούρναρη και τον επιπλοποιό να νιώθουν ίσοι με τους καθηγητές και τους μορφωμένους. Όλοι τους συμφωνούσαν ότι η περίοδος 1933-1939 ήταν η καλύτερη της ζωής τους. Και, ναι, σε κάποιο βαθμό “δεν ήξεραν” και σε πολλές περιπτώσεις η ασφάλεια και η ηρεμία τους έκανε και να μην θέλουν να μάθουν. Δεν διάβαζαν ξένες εφημερίδες, δεν άκουγαν ξένα ραδιόφωνα. Κανένας τους δεν είχε ακούσει ποτέ αρνητικά πράγματα να λέγονται ή να γράφονται για το ναζιστικό καθεστώς πριν από το τέλος του πολέμου. Μετά το τέλος του, ξαφνικά άρχισαν να μαθαίνουν από τους “εχθρούς” τερατώδεις αποκαλύψεις για το τι είχε κάνει η χώρα τους, που τους σόκαραν σε βαθμό που να μην είναι ικανοί να τις πιστέψουν. Κανένας από τους 10 δεν τις πίστευε.
Ήταν αθώοι αυτοί για το κακό που έκανε ο Χίτλερ στον κόσμο μας; Ο συγγραφέας δεν παίρνει θέση και αρκετά νωρίς μας κάνει σαφές ότι δεν θεωρεί ότι αυτή είναι η σημαντικότερη ερώτηση. Γιατί παρουσιάζοντας τους 10 υποστηρικτές των ναζί στην ανθρώπινη, γήινη διάστασή τους, διατυπώνει μια άλλη: πόσο διαφορετικοί είστε εσείς; Πόσο διαφορετικά θα λειτουργούσατε αν βρισκόσασταν στις ακριβώς ίδιες συνθήκες με εκείνους; Το τρομακτικό συμπέρασμά του είναι: όχι πολύ.
Οι συνθήκες που αντιμετώπιζαν οι Έλληνες το 1967 ήταν διαφορετικές και οι συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι πολίτες της Ρωσίας του Πούτιν σήμερα είναι διαφορετικές, αλλά ασφαλώς υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά σε όλες τις περιπτώσεις. Σίγουρα κανένας Ρώσος και καμία Ρωσίδα σήμερα δεν βλέπει το καθεστώς Πούτιν όπως το βλέπουμε εμείς απ’ έξω και το περιβάλλον που επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο παίρνουν τις προσωπικές τους αποφάσεις είναι εντελώς ξένο για εμάς. Σχεδόν σίγουρα τα τελευταία 20 χρόνια νόμιζαν, κι αυτοί, ότι ήταν ελεύθεροι. Τι τους κάνει αυτό; Θύτες; Θύματα; Κάτι άλλο; Δεν είναι εύκολο να απαντήσει κανείς. Καθώς όμως οι συνθήκες που αντιμετωπίζουν τώρα θα αρχίσουν σιγά σιγά να αλλάζουν δραματικά μετά τις σοβαρές κυρώσεις που τους επιβάλλει ολόκληρος ο δημοκρατικός κόσμος, μπορεί και ο τρόπος με τον οποίο παίρνουν τις προσωπικές τους αποφάσεις επιτέλους να αλλάξει.