«Η Σοβιετική Ενωση τελείωσε όχι γιατί έμεινε δίχως χρήματα –στο κάτω κάτω θα μπορούσε να μετατραπεί σε μια Βόρεια Κορέα– αλλά διότι ξέμεινε από λέξεις». Το γράφει ο Αρκάντι Οστρόφσκι στο «Η επινόηση της σύγχρονης Ρωσίας». Δεσμεύομαι να το παρουσιάσω αναλυτικά την επόμενη Κυριακή. Σημασία στο σημερινό μου σημείωμα δεν έχει η ιστορία της ΕΣΣΔ. Σημασία έχει η ερμηνεία της κατάρρευσης μιας αυτοκρατορίας, η οποία ώς την κατάρρευσή της έμοιαζε απόρθητη από τον ιστορικό χρόνο. Η ερμηνεία αυτή είναι διαφορετική απ’ αυτήν που διατύπωσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης στις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα στο βιβλίο του «Μπροστά στον πόλεμο». Εκεί προφητεύει ότι το σοβιετικό σύστημα θα καταρρεύσει για οικονομικούς λόγους. Υστερώντας σε τεχνολογία, προκειμένου να πετύχει την ακρίβεια των αμερικανικών διηπειρωτικών πυραύλων, είναι αναγκασμένο να παράγει πολλαπλάσιες πυρηνικές κεφαλές. Δέκα για κάθε στόχο που οι Αμερικανοί θα πετύχαιναν με έναν. Και αυτό ενώ δεν μπορεί να φτιάξει υποδήματα για τους πολίτες του. Η αντίληψη του Οστρόφσκι με παρέπεμψε στην αντίληψη του Πολ Βέιν για την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η άποψή του είναι ότι η αυτοκρατορία, μία από τις μακροβιότερες στην ιστορία της ανθρωπότητας, κατέρρευσε εξαιτίας της πολιτισμικής κόπωσης. Επαψε να πιστεύει στον εαυτό της και στις αξίες της, κοινώς δεν έβρισκε λέξεις για να τις εκφράσει.
Πώς να μη σκεφτείς την ιστορική αναλογία με τη σύγχρονη Ευρώπη; Η οργάνωσή της υπήρξε το πιο φιλόδοξο και αισιόδοξο πολιτικό εγχείρημα της μεταπολεμικής εποχής. Ο Ζαν Μονέ, αν δεν κάνω λάθος, είχε πει ότι η Ευρώπη θα αναδυθεί μέσα από τις κρίσεις της. Ομως η πολιτική ηγεσία της Ευρώπης, και όχι μόνον, πίστευε ότι αυτός ο μεγάλος πολιτικός οργανισμός είχε αφήσει πίσω του τις κρίσεις του. Ηταν το «ποτέ πια» στα ερείπια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και μετά την πτώση του Τείχους το «ποτέ πια» στους ολοκληρωτισμούς. Η Ευρωπαϊκή Ενωση είχε μετατραπεί σε ένα άσυλο ειρήνης και δημοκρατίας απέναντι σε έναν κόσμο που αντιστεκόταν και στην ειρήνη και στη δημοκρατία. Τίποτε δεν ήταν σταθερό γύρω της, όμως η ίδια είχε οχυρωθεί πίσω απ’ τα τείχη της σταθερότητας που είχε χτίσει για τον εαυτό της. Τα παιχνίδια εξουσίας είχαν λυθεί. Τα υπόλοιπα ήσαν η «οικονομία», διάολε. Οπως όμως ξέρουμε ότι η οικονομία είναι μοχλός της πολιτικής, άλλο τόσο ξέρουμε ότι η οικονομία χωρίς προοπτική πολιτική είναι ανάπηρη.
Η Ευρώπη έως προχθές είχε αμελήσει ή ξεχάσει την πολιτική, γιατί είχε απωθήσει τις κρίσεις της. Κι όταν ξεχνάς την πολιτική προοπτική, κινδυνεύεις να ξεμείνεις από λέξεις. Το λεξιλόγιο της Ευρώπης είχε συρρικνωθεί απελπιστικά. Ολα κατέληγαν σε μία και μόνη λέξη: δικαιώματα. Δικαιώματα των μεταναστών, δικαιώματα των μειονοτήτων, δικαιώματα της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, δικαιώματα των βίγκαν. Η Ευρωπαϊκή Ενωση κινδύνευε μέχρι πρότινος να ξεμείνει από λέξεις, όπως ξέμεινε η Σοβιετική Ενωση του Οστρόφσκι. Με άλλα λόγια, να μην έχει τρόπο να δείξει και να εμπνεύσει τους πολίτες της για το μέλλον της. Η αντίσταση της Ουκρανίας απέναντι στη ρωσική εισβολή τής θύμισε τον πλούτο του λεξιλογίου της: ελευθερία, αυτοδιάθεση, λέξεις που εκφράζουν το αίσθημά της από την εποχή που οι Ελληνες ναυμάχησαν στη Σαλαμίνα.
Παρά την τραγική της ισχύ, ή μάλλον χάρη στην τραγική της ισχύ, ελπίζω ότι η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία θα λειτουργήσει σαν την «γκλάσνοστ» της Ευρώπης. Θα τη βοηθήσει να σπάσει τους πάγους των δικαιωματιστών και της πολιτικής ορθότητας, κοινώς του λεξικού του συρμού. Η Ουκρανία μπορεί να τη βοηθήσει να καταλάβει ότι εκφράσεις όπως «η αυτοδιάθεση των εθνών» δεν είναι παρωχημένες.
Θα μου πείτε ονειρεύομαι μιαν Ευρώπη με ιστορικά αντανακλαστικά. Και αυτά τα προκαλούν οι κρίσεις. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία προκαλεί μια ευρωπαϊκή κρίση. Δεν ξέρω αν οι επιτελείς του Κρεμλίνου το είχαν κατά νουν, ελπίζω όμως να τα καταφέρουν. Η κρίση που προκάλεσαν να βοηθήσει την Ευρώπη να βρει τις λέξεις που της έλειπαν έως προχθές.