Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό αυτής της κρίσης που θυμίζει πάρα πολύ την αμέσως προηγούμενη: μέσα στη μαυρίλα, μια παράδοξη, αυτόματη, αστήρικτη αισιοδοξία. Όταν ξεκίνησε η πανδημία, όταν ακόμα κανένας δεν ήξερε πόσο θανατηφόρος είναι αυτός ο νέος ιός, όταν απολύτως κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι θα φτιαχτούν εγκαίρως ασφαλή και αποτελεσματικά εμβόλια και όταν όλοι ήμασταν κλεισμένοι στα σπίτια μας, λουφάζοντας φοβισμένοι, ταυτόχρονα οι περισσότεροι από εμάς ήταν και πεπεισμένοι ότι “ολο αυτό” θα τελειώσει γρήγορα. Ήταν μια νέα, τρομακτική, πρωτοφανής συνθήκη. Κανείς δεν ήξερε τίποτε. Και παρ’ όλα αυτά πολλοί ήταν σίγουροι ότι δεν γίνεται, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο σε λίγες εβδομάδες -ή το πολύ σε λίγους μήνες- όλα θα έχουν τελειώσει. Δεν υπήρχε απολύτως καμία τεκμηρίωση αυτής της αισιοδοξίας, κανένας λόγος που να τη στηρίζει, αλλά παρ’ όλα αυτά η πλειοψηφία την ένιωθε. Τον Απρίλιο του 2020, μέσα στην καραντίνα, είχαμε κάνει μια έρευνα κοινής γνώμης και είχαμε ρωτήσει τους πολίτες να μας πουν πότε πιστεύουν ότι θα επιστρέψουμε σε μια “κανονική καθημερινότητα”. Το 70% πίστευαν ότι θα επιστρέψουμε “μέχρι το Σεπτέμβριο”. Του 2020.
Από ό,τι φαίνεται, ακριβώς το ίδιο συμβαίνει τώρα. Σε πολλούς χώρους, ακόμα και στα ανώτατα επίπεδα, όλη η συζήτηση για την κρίση που προκάλεσε η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία γίνεται με την υπόθεση ότι θα διαρκέσει λίγο. “Μέχρι το καλοκαίρι θα έχει ξεκαθαρίσει η κατάσταση”, λέει ο ένας, “από Σεπτέμβριο που θα έχουμε επανέλθει, βλέπουμε” γράφει ο άλλος. Μα όπως και την προηγούμενη φορά, δεν υπάρχει καμία απόδειξη, κανένα στοιχείο, καμία, έστω, σοβαρή ένδειξη ότι υπάρχει κάποιο ρεαλιστικό κοντινό “τέλος” της κρίσης αυτής. Όπως η ανθρωπότητα νόμιζε ότι ο ιός με κάποιο μαγικό τρόπο θα εξατμιστεί στον καλοκαιρινό αέρα του 2020, έτσι τώρα πολλοί πιστεύουν ότι με κάποιο μαγικό τρόπο ο πόλεμος θα τελειώσει και θα επιστρέψουμε σε έναν κόσμο σαν εκείνο που ξέραμε, μόνο που, ας πούμε, η Ευρώπη θα καταναλώνει λιγότερο ρωσικό φυσικό αέριο και μερικές ουκρανικές επαρχίες θα είναι ρωσικό έδαφος. Είναι αυτή η φαινομενικά παράλογη στάση κάποιας μορφής ψυχολογική άμυνα; Φυσικά και είναι άμυνα. Οι περισσότεροι μοιάζουν να το πιστεύουν μόνο και μόνο επειδή η εναλλακτική τους φαντάζει αδιανόητη. Ακριβώς όπως συνέβη και με την πανδημία, δηλαδή.
Ποια είναι η εναλλακτική;
Πολλοί οργανισμοί και πολλοί ειδικοί έχουν αρχίσει να δημοσιεύουν σενάρια και κάποιες ενδιαφέρουσες υποθέσεις με βάση τα σημερινά δεδομένα. Και, όπως αντιλαμβάνεστε, κάποια από τα σενάρια προβλέπουν, αναπόφευκτα, την κλιμάκωση του σημερινού πολέμου. Η κλιμάκωση μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, από τη χρήση μικρής εμβέλειας πυρηνικών όπλων από τη Ρωσία στην Ουκρανία, μέχρι την επίθεση σε στόχους στην Πολωνία (για παράδειγμα σε αεροδρόμια όπου φτάνει αμυντικός εξοπλισμός που προορίζεται για την Ουκρανία) ή ακόμη και το ενδεχόμενο κάποιου τραγικού λάθους. Σε πρόσφατη ανάλυση του Economist τα ενδεχόμενα αυτά παρουσιάζονται με αρκετή λεπτομέρεια και σε όλες τις περιπτώσεις οι συνέπειες είναι δραματικές. Βεβαίως, πρέπει να τονίσουμε ότι η κλιμάκωση του πολέμου με αυτούς ή με άλλους τρόπους δεν είναι η μοναδική πιθανότητα -και ίσως ούτε καν η μεγαλύτερη. Αλλά είναι μια πιθανότητα. Και έχει όνομα. Το έχει ξεκαθαρίσει ο ίδιος ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, σε μια από τις δηλώσεις ακούσιας ειλικρίνειας που έχει κάνει τελευταία: “μια σύγκρουση ανάμεσα στις δυνάμεις του ΝΑΤΟ και της Ρωσίας είναι Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος”.
Οπότε μπορεί, πράγματι, “μέχρι το καλοκαίρι” η κατάσταση να “έχει τελειώσει”, όπως πάρα πολλοί νομίζουν. Ή μπορεί να έχει ήδη ξεκινήσει ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος και να μην το έχουμε καταλάβει ακόμα.
Το αν είμαστε έτοιμοι να σκεφτούμε τι σημαίνει κάτι τέτοιο για εμάς, για τις ζωές μας, για το μέλλον της χώρας μας, για το ενδεχόμενο ελληνικών στατευμάτων να πολεμάνε για τη σωτηρία της Πολωνίας και της Λιθουανίας από Ρώσους εισβολείς, για το ενδεχόμενο πυρηνικών εκρήξεων στην Ευρώπη, για πράγματα αδιανόητα, βγαλμένα από ταινίες και εφιάλτες (έτσι δεν ήταν και οι φονικές πανδημίες μέχρι παραπρόπερσι;) είναι ένα θέμα για ένα άλλο άρθρο. Οπωσδήποτε οι ειδικοί και οι αρμόδιοι πρέπει ήδη να δουλεύουν πάνω σε όλα τα σενάρια και σε όλα τα ενδεχόμενα για να προετοιμάσουν τη χώρα μας αποτελεσματικά για την περίπτωση που συμβούν τα αδιανόητα. Προς το παρόν, ίσως είναι πιο χρήσιμο εμείς να σκεφτούμε το πώς μπορούμε να σκεφτόμαστε για όλα αυτά. Τι είδους εργαλεία μπορούμε να σκαρώσουμε για να διαχειριστούμε πιο ρεαλιστικά τα δεδομένα που υπάρχουν και που προκύπτουν; Πώς μπορούμε να προβλέψουμε τι είναι πιο πιθανό να γίνει τελικά, αν μάλιστα καταφέρουμε να παρακάμψουμε για λίγο την ανάγκη μας για παράλογη αισιοδοξία, για “άμυνα”;
Από την αρχή της κρίσης ψάχνω να βρω κατανοητές, ψύχραιμες και ρεαλιστικές περιγράφες του πώς θα μπορούσε να μοιάζει “το τέλος” της. Αυτός νομίζω ότι μπορεί να είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να μαντέψουμε τα επόμενα βήματα και για να προετοιμαστούμε για αυτά. Τις πρώτες εβδομάδες της κρίσης δεν έβρισκα τίποτε. Πλέον, όμως, υπάρχουν κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες και πειστικές αναλύσεις. Ολοένα και περισσότεροι συμφωνούν, για παράδειγμα, ότι τέλος αυτής της κρίσης με μια Ρωσία ως έχει, με τον Πούτιν στην ηγεσία της και επιστροφή στην πρότερη κατάσταση ανοχής και συνύπαρξης με τη Δύση δεν υπάρχει. Τις προάλλες διάβασα την πιο ενδιαφέρουσα τοποθέτηση που έχω δει ως τώρα, από συγγραφέα και δημοσιογράφο ρωσικής καταγωγής που ονομάζεται Μάσα Γκέσεν* και που, μεταξύ πολλών άλλων, έχει γράψει και το καταπληκτικό, βραβευμένο “Future is History”, όπου περιγράφει υποδειγματικά την καταβύθιση της Ρωσίας του Πούτιν στον απολυταρχισμό. Σε μια πρόσφατη συνέντευξη περίγραψε πώς μπορεί να μοιάζει “το τέλος”, και μερικές φράσεις από τη συνέντευξη αυτή θέλω να μοιραστώ μαζί σας τώρα εδώ.
“Δεν πιστεύω ότι θα υπάρχει μια “Ρωσική Ομοσπονδία””, γράφει, “με τα σύνορα που υπάρχουν σήμερα όταν όλα αυτά θα τελειώσουν -αν θεωρήσουμε ότι κάποια στιγμή “όλα αυτά” θα “τελειώσουν”. Η Ρωσική Ομοσπονδία είναι μια κατακερματισμένη αυτοκρατορία που τώρα πολεμά τον τελευταίο αυτοκρατορικό της πόλεμο -τον οποίο αργά ή γρήγορα θα χάσει. Μπορεί να χάσει με τον ίδιο τρόπο που η Γερμανία έχασε τον δικό της τελευταίο αυτοκρατορικό πόλεμο, καταστρέφοντας όλο τον κόσμο. Αλλά θα χάσει. Κι όταν χάσει, η αυτοκρατορία θα καταρρεύσει. Πιστεύω ότι στο τέλος “όλων αυτών”, η μεγαλύτερη χώρα του κόσμου θα διασπαστεί σε δεκάδες χώρες. Αλλά μπορεί να πάρει λίγο χρόνο μέχρι να φτάσουμε εκεί”. Προφανώς, όπως αντιλαμβάνεστε, αν είναι έτσι τα πράγματα, το να φτάσουμε ως εκεί σημαίνει αναπόφευκτα κοσμογονικές εξελίξεις που είτε θα προκύψουν ενδογενώς, μέσα στη Ρωσία, είτε θα προέλθουν εξωγενώς. Και είπαμε πριν τι σημαίνει αυτό το εξωγενώς.
Όπως και να ‘χει, υπάρχει και κάτι άλλο που θα πάρει χρόνο: το να χωνέψουμε αυτή την πραγματικότητα και αυτά τα σκληρά, αδιανόητα ενδεχόμενα. Αλλά θα τα χωνέψουμε. Πάντα έτσι γίνεται. Σήμερα στο Διεθνές Φόρουμ των Δελφών (και αύριο σε αυτήν εδώ την εφημερίδα) ανακοινώνονται τα αποτελέσματα του πρώτου μέρους της νέας έρευνας της διαΝΕΟσις, στην οποία, μεταξύ πολλών άλλων, ξαναρωτήσαμε τους πολίτες να μας πουν πότε, κατά τη γνώμη τους, θα επιστρέψουμε σε μια “κανονική καθημερινότητα” όσον αφορά την πανδημία. Κανένας δεν απαντάει “το Σεπτέμβριο”, πια. Οι μισοί Έλληνες πιστεύουν ότι θα επιστρέψουμε από το 2023, ή και αργότερα.
*Μάσα Γκέσεν είναι μη-δυαδικό τρανς άτομο και στα αγγλικά χρησιμοποιεί τις αντωνυμίες πληθυντικού they/them -γι’ αυτό σε αυτή την παράγραφο δεν χρησιμοποιώ έμφυλα άρθρα.