«Μερικές φορές το σημαντικό δεν είναι να αλλάξουμε τον κόσμο, αλλά να τον κατανοήσουμε». Η φράση αυτή, παράφραση αφορισμού του Καρόλου Μαρξ, ανήκει σε έναν σπουδαίο μαρξιστή Bρετανό ιστορικό, τον Eρικ Χόμπσμπαουμ. Μου έρχεται στο μυαλό κάθε πρωί, καθώς τις ώρες αυτές ακούω ραδιόφωνο. Eχω διαπιστώσει, λοιπόν, ότι όλες οι αντισυστημικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί κατά τα τελευταία χρόνια, πολύ δε πιο έντονα μετά την κρίση, προκαλούν συνήθως την έκπληξη πρώτα, τον θυμό στη συνέχεια, την περιφρόνηση και τη λοιδορία στο τέλος.
Ή, με διαφορετικά λόγια, δεν συναντάμε καμιά προσπάθεια να κατανοηθούν οι λόγοι για τους οποίους διατυπώνονται οι απόψεις αυτές, απλά κατακεραυνώνονται όσοι τις εκφράζουν. Aλλωστε είναι πολύ πιο βολικό να απορρίψει κανείς τις αντιλήψεις αυτού του τύπου, προσάπτοντάς τους την απουσία ορθολογισμού ή την αδυναμία κατανόησης της σύγχρονης πραγματικότητας ή, έστω, των τρεχόντων προβλημάτων. Αφάνταστα πιο δύσκολο είναι να προσπαθήσει να καταλάβει κανείς τα αίτια της απήχησής τους και να (αντι)δράσει αναλόγως.
Φοβάμαι, λοιπόν, ότι όσοι ακολουθούν τον δρόμο αυτό –και είναι πολλοί αυτοί– πάσχουν από το ίδιο σύνδρομο με εκείνους που κατηγορούν, δηλαδή από μια αδυναμία κατανόησης της σημερινής ελληνικής (αν και όχι μόνο) πραγματικότητας. Και αυτό το κάνουν στο όνομα ενός ορθολογισμού, που είναι εξίσου ανορθολογικός με εκείνον των «αντιπάλων» τους.
Το φαινόμενο αυτό έγινε, κατά τη γνώμη μου, φανερό στον τρόπο που επιχειρήθηκε να αναλυθεί το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό (34%) των Ελλήνων, ανάμεσα σε έξι ευρωπαϊκούς πληθυσμούς, που δηλώνει ότι κατανοεί την εισβολή των Ρώσων στην Ουκρανία. Στη δημοσκόπηση που δημοσιεύθηκε στο Politico μέσα στον Μάρτιο της τρέχουσας χρονιάς, δεύτερη κατά σειρά μετά την Ελλάδα έρχεται η Ιταλία με 19% και τελευταία η Ισπανία με 9%. Οι διαφορές είναι, από κάθε άποψη, εντυπωσιακές.
Σπεύδω πάντως να διευκρινίσω ότι το ποσοστό αυτό δεν εκφράζει, απαραιτήτως, μια φιλοπόλεμη διάθεση των Ελλήνων, καθώς το ερώτημα που τους απευθύνθηκε ήταν κατά πόσο η εισβολή ήταν «αποδεκτή» ή «απαράδεκτη αλλά κατανοητή». Αν δε κάτι τέτοιο συναρτηθεί με τη μεγάλη πτώση του ποσοστού δημοφιλίας του Βλαδίμηρου Πούτιν, νομίζω ότι γίνεται σαφές πως θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί πριν αποφασίσουμε τους λόγους αυτής της συμπεριφοράς των Ελλήνων.
Οποιαδήποτε ερμηνεία θα πρέπει να λάβει υπόψη της μια ιδιαιτέρως πολύπλοκη κατάσταση, την οποία δεν αρκούν να εξηγήσουν απορριπτικοί αφορισμοί ή εύκολες γενικεύσεις. Eτσι, η αντιδυτική κουλτούρα ή η ρωσική προπαγάνδα δεν αποκλείεται να παίζουν κάποιον ρόλο, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι επαρκείς λόγοι για να εξηγήσουν το φαινόμενο. Το ίδιο ισχύει και για τους φόβους των ερωτηθέντων ως προς την απειλή που αποτελεί για την ποιότητα της ζωής τους ο πόλεμος στην Ουκρανία.
Ο εχθρός δεν μπορεί να είναι άλλος από τους κοινωνικά και οικονομικά ευνοημένους και τις απόψεις τους, πολύ περισσότερο όταν ο λόγος αυτός διατυπώνεται «αφ’ υψηλού».
Μεγαλύτερη εμβέλεια οπωσδήποτε έχει η θεωρία του πολιτικού δυϊσμού, την οποία εισήγαγε εις τα καθ’ ημάς ο Νικηφόρος Διαμαντούρος και η οποία υπογραμμίζει τη σημασία που έχει η underdog culture για ομάδες σαν και αυτές για τις οποίες κάνουμε λόγο εδώ, δηλαδή για ομάδες που βρίσκονται σε δύσκολη θέση ή είναι, για πολλούς και ανεξάρτητους μεταξύ τους λόγους, περιθωριοποιημένες.
Δεν είναι λίγοι όσοι ανήκουν στις ομάδες αυτές, τόσο στην Ελλάδα όσο και γενικότερα στην Ευρώπη. Μόνο που στη χώρα μας οι λόγοι που θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν τον μεγάλο αριθμό τους είναι πολύ περισσότεροι σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Και μόνο η υπερδεκαετής πίεση που έχει δεχθεί ο ελληνικός πληθυσμός, λόγω κρίσης και κορωνοϊού, θα αποτελούσε επαρκή παράγοντα για να εξηγήσει τις αντισυστημικές ιδιαιτερότητες στη συμπεριφορά του.
Αλλά ακόμη πιο σημαντικοί είναι οι δομικοί παράγοντες που επιδρούν στον τρόπο ζωής μας. Ας λάβουμε υπόψη μας, επί παραδείγματι, τις δημοσκοπήσεις για να δούμε σε τι ποσοστά βρίσκεται η ανασφάλεια απέναντι στο μέλλον, σε ποια επίπεδα βρίσκεται η ανεργία των νέων, σε τι απαράδεκτο επίπεδο βρίσκονται οι δείκτες κοινωνικής δικαιοσύνης, πόση έλλειψη εμπιστοσύνης υπάρχει απέναντι στο κράτος, πώς εξελίσσονται οι δείκτες της φτώχειας. Οι αριθμοί δεν είναι καθόλου ευνοϊκοί για την «καλή κοινωνία» της χώρας μας, αλλά και για το πολιτικό σύστημα στο σύνολό του και δικαιολογούν από κάθε άποψη την αντίδραση απέναντι στις ορθολογικές θέσεις τους.
Ο αντισυστημισμός και μέσα σε αυτόν η φιλορωσική διάθεση (όπως προηγουμένως το αντιεμβολιαστικό κίνημα) είναι μια κοινωνική και πολιτική στάση που αναζητάει έναν εχθρό για να διαμορφώσει την πολιτική φυσιογνωμία του. Του είναι αδύνατον να δημιουργήσει κάτι το νέο, το πρωτότυπο, τη στιγμή που αρνείται ό,τι οι υπόλοιποι θεωρούν ως θεμελιώδεις αξίες. Ο εχθρός, λοιπόν, δεν μπορεί να είναι άλλος από τους κοινωνικά και οικονομικά ευνοημένους και τις απόψεις τους, πολύ περισσότερο όταν ο λόγος αυτός διατυπώνεται «αφ’ υψηλού», όπως συνήθως συμβαίνει. Πάνω δε σε αυτό το πλαίσιο, οι τυχοδιώκτες της πολιτικής βρίσκουν το έδαφος για να διαμορφώσουν, ή έστω να ενισχύσουν, την πολιτική τους σταδιοδρομία.
Δεν χρειάζεται, συνεπώς, να πάμε πολύ μακριά για να δούμε από πού αντλεί την ισχύ του το φιλορωσικό ρεύμα. Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την έκταση των προβλημάτων που απασχολούν ένα πολύ μεγάλο μέρος των Ελλήνων και να αναζητήσουμε τους τρόπους για να τα αντιμετωπίσουμε. Γιατί στην πραγματικότητα αυτό που συμβαίνει είναι ότι φροντίζουμε να αγνοούμε αυτά τα προβλήματα γιατί μας ενοχλούν ή δεν μας αγγίζουν.
* Ο κ. Κώστας Κωστής είναι καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.