Η τελευταία έρευνα του οργανισμού διαΝΕΟσις με τίτλο «Τι πιστεύουν οι Eλληνες», που επιχειρεί να καταγράψει αντιλήψεις και θέσεις των πολιτών της χώρας για την οικονομία, τον ρόλο του κράτους, τα εργασιακά θέματα, έως τον τρόπο ζωής, ανοίγει μια βεντάλια πολλαπλών αναγνώσεων. Είναι ένας «κομψός» τρόπος για να περιγράψει κανείς τις αντιφάσεις, τις ανακολουθίες, τον εσωτερικό διχασμό, σαν ένας εσωτερικός εμφύλιος χωρίς τέλος, ανάμεσα στην Ευρώπη και στα Βαλκάνια, ανάμεσα στο δημόσιο και στο ιδιωτικό. Eνα μικρό παράδειγμα: μόνο 1 στους 3 Eλληνες πιστεύει ότι «πρέπει να υπάρχει υψηλή φορολογία και ισχυρό κράτος πρόνοιας για όλους». Η πλειοψηφία εξακολουθεί να προτιμά χαμηλή φορολογία έναντι ενός ισχυρού κράτους πρόνοιας. Aλλο αν (στο πρώτο μέρος της έρευνας) οι μισοί Eλληνες (49,9%) επέλεξαν τη Σουηδία ως τη χώρα με το καλύτερο μοντέλο διακυβέρνησης. Μια χώρα, δηλαδή, με πολύ υψηλή φορολογία και ισχυρό κράτος πρόνοιας!
Ας σταθούμε όμως σε μια πτυχή που ακτινογραφεί διαφορετικά την ελληνική κοινωνία, προσφέροντας, ενδεχομένως, μια αόρατη κλωστή που συνδέει τα παράδοξα και αντιφατικά. Μια άλλη μεγάλη κοινωνική έρευνα, η World Values Survey (WVS), που διεξάγεται περιοδικά σε δεκάδες χώρες του κόσμου, περιλαμβάνει την ερώτηση: «Θα λέγατε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης ή πρέπει να είναι κανείς ιδιαίτερα προσεκτικός στις συναλλαγές με τους ανθρώπους;» «Oταν κάναμε την ερώτηση στην Ελλάδα το 2017», σημειώνεται στη συνοδευτική έκθεση του οργανισμού διαΝΕΟσις, «οι απαντήσεις των Ελλήνων έμοιαζαν περισσότερο με τις απαντήσεις ερωτηθέντων από χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής και απείχαν πάρα πολύ από τις απαντήσεις ευρωπαϊκών ή “δυτικών” λαών».
Φέτος επαναλήφθηκε η ερώτηση και το ίδιο αποτέλεσμα επιβεβαιώθηκε: μόνο το 10,1% των Ελλήνων θεωρεί ότι «οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης». Κι η ομάδα του πληθυσμού που εμπιστεύεται τους άλλους λιγότερο από όλες; Οι ηλικίας 65+ (4,8%).
Το 2017 εννέα στους δέκα Ελληνες διαφωνούσαν με την άποψη ότι «οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης» (8,4%). Στην Τουρκία η αναλογία είναι περίπου η ίδια (11,6%), ενώ στη Σουηδία, για παράδειγμα, πάνω από το μισό των ερωτηθέντων (60,1%) εμπιστεύεται τους άλλους ανθρώπους και στη Γερμανία το 44,6%.
Εάν διαβάσει κανείς τον πίνακα με τα αναλυτικά στοιχεία παρατηρεί ότι η καχυποψία αυξάνεται με την ηλικία (οι μεγαλύτεροι εμπιστεύονται λιγότερο από τους νεότερους) ενώ μειώνεται με το επίπεδο της μόρφωσης (πτυχίο ανώτατης σχολής).
Υποφωτισμένο το θέμα της εμπιστοσύνης, δεν του έχει αποδοθεί η σημασία που του αναλογεί.
Δεν εμπιστευόμαστε, λοιπόν, ο ένας τον άλλον. Δεν εμπιστευόμαστε τους θεσμούς του κράτους αλλά ούτε τον γείτονα, τους αγνώστους, τους ξένους. Δεν εμπιστευόμαστε τα κόμματα, την κυβέρνηση, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τις συνδικαλιστικές ή τις εργοδοτικές οργανώσεις. Τι εμπιστευόμαστε; Την οικογένεια, κυρίως.
Πώς είναι ένας άνθρωπος που δεν εμπιστεύεται κανέναν και τίποτα; Πώς ζει; Πώς σκέφτεται, τι ψηφίζει; Η γενικευμένη καχυποψία πόση σχέση έχει με τη δημοκρατία;
Η έλλειψη εμπιστοσύνης έχει αιτίες, ασφαλώς, δεν είναι μια ιδιομορφία ή παραξενιά, έχει βάθος, έχει ρίζες, καλλιεργήθηκε από τις εκάστοτε εξουσίες, αναπαράχθηκε με επιμέλεια. Αλλά και η ελληνική οικογένεια, οι μικροαστικές δεσμεύσεις και καθηλώσεις της, οι εξουσιαστικές σχέσεις της που στον πυρήνα τους δεν αλλάζουν, η αδιαφορία για το «εκτός του δικού μας συμφέροντος», συναθροίζονται· δεν κινούνται σε διαφορετικές τροχιές.
Υποφωτισμένο το θέμα της εμπιστοσύνης, δεν του έχει αποδοθεί η σημασία που του αναλογεί. Κι όμως· διαμορφώνει τη δημόσια σφαίρα, τις κοινωνικές επαφές, οδηγεί σε μια συμφεροντολογική αντίληψη του κόσμου.
Με τα διαρκή ανταλλάγματα και τις παροχές δεν εδραιώνεται εμπιστοσύνη. Αυξάνεται ο κυνισμός μαζί με την παθογένεια. Η πρόνοια «μπερδεύεται» με το προνόμιο, οι μεταρρυθμίσεις μένουν στα χαρτιά γιατί υπηρετούν το συλλογικό και μακροπρόθεσμο. Η καχυποψία δεν αποτελεί περιουσία, μόνη συρρίκνωση εαυτών και αλλήλων.