Ποιος είπε ή έγραψε πρώτος ότι ο διχασμός «είναι στο DNA μας»; H διατύπωση είναι παραπλανητική για όσους δεν την αντιλαμβάνονται με μεταφορική σημασία, αλλά με κυριολεκτική. Ωστόσο, η σημασία δεν μπορεί παρά να είναι μεταφορική: ενεργούμε όπως ενεργούμε, όχι επειδή ο διχασμός «είναι» στο DNA μας, αλλά «σαν να ήταν» ο διχασμός στο DNA μας.
Πριν μάθουμε αυτό το ακαταλαβίστικο αρκτικόλεξο, που προσδίδει μια επίφαση επιστημονικότητας, λέγαμε συνήθως «στο αίμα». Αυτός «έχει την ατιμία στο αίμα του». Αλλά, βέβαια, είτε με το αίμα είτε με το DNA, παραμένει εντελώς αβάσιμη η κυριολεξία. Δεν ανιχνεύονται στο DNA χαρακτηρολογικά στοιχεία, όπως ανιχνεύονται σωματικά χαρακτηριστικά. Αρκεί εδώ να θυμηθούμε ότι ακόμη και εντελώς όμοια στην εμφάνιση δίδυμα αδέλφια έχουν πολύ διαφορετικούς χαρακτήρες.
Είναι όμως βάσιμη και χρήσιμη, έστω με μεταφορική σημασία, η διάγνωση ότι «έχουμε τον διχασμό στο DNA μας»; Ας αφήσουμε προς το παρόν στην άκρη το προβληματικό «μας». Ας το θεωρήσουμε εδώ δεδομένο και ας περιοριστούμε στη νεότερη εποχή. Υπάρχει μήπως κάποια νεοελληνική ιδιαιτερότητα που δικαιολογεί μια τέτοια μεταφορική έκφραση;
Ακόμη και η πιο συνοπτική περιπλάνηση στις εμπειρίες άλλων χωρών επιβεβαιώνει ότι η πορεία προς την εθνική ολοκλήρωση συνεπάγεται αναπόφευκτα διαμάχη και σύγκρουση μεταξύ ομοεθνών. Κατά συνέπεια, η νεοελληνική εμπειρία εμφυλίων συγκρούσεων σχετικών με την εθνική ολοκλήρωση αποτελεί απλώς μία περίπτωση ανάμεσα σε πολλές άλλες, που διέπονται από την ίδια γενική νομοτέλεια. Αυτό θέλησα να δείξω με το τελευταίο μου βιβλίο (και αντίστοιχο podcast).
Η περίπτωση που προκαλεί στους περισσότερους αναγνώστες του μεγαλύτερη έκπληξη φαίνεται πως είναι ο εμφύλιος πόλεμος του 1847 στην Ελβετία, χάρη στον οποίο συγκροτήθηκε οριστικά ως εθνικό κράτος. Αλλά πιο εντυπωσιακή μου φαίνεται η πολύ αρχαιότερη περίπτωση της Πορτογαλίας. Για να αναγνωριστεί η χώρα αυτή ως ανεξάρτητο βασίλειο, ο τελευταίος κόμης και πρώτος βασιλέας της χρειάστηκε πρώτα να πολεμήσει και να νικήσει την ίδια του τη μητέρα το 1128. Αυτό κι αν είναι «διχασμός»!
Η επίκληση ενός ανυπόστατου νεοελληνικού DNA λειτουργεί ουσιαστικά ως βολικό άλλοθι, που μας αποκοιμίζει και τρέφει τη μοιρολατρία.
Επιπλέον, οξύτατες συγκρούσεις ή και εμφυλίους πολέμους προκάλεσε ανά τους αιώνες και η πάλη των κοινωνικών τάξεων – ακόμη και όταν δεν είχε σχέση με την εθνική ολοκλήρωση. Παρά τα όσα «ηρωικά» λέγονται και γράφονται, η χώρα μας ουδέποτε γνώρισε ανάλογο διχασμό, αφού έγινε από νωρίς και παραμένει μέχρι σήμερα κοινωνία μικροϊδιοκτητών στην πόλη και το χωριό (βλ. στην «Κ» 23.5.2021 το άρθρο μου «Η εθνικοποίηση της γης το 1821»).
Εξάλλου, δεν ήταν ο «διχασμός» διαρκής και μόνιμη κατάσταση στη διαδρομή της νεοελληνικής Ιστορίας. Οπως και σε άλλες χώρες, υπήρξαν περίοδοι εθνικής ενότητας ή πάντως ευρύτατης συναίνεσης. Πού βρισκόταν άραγε κρυμμένο το περίφημο «διχαστικό DNA» αυτές τις περιόδους; Υπήρξαν, αντίστοιχα, κυβερνήσεις συνεργασίας, μερικές από τις οποίες ονομάστηκαν και «οικουμενικές». Δεν χρειάζεται να ανατρέξουμε ούτε στο 1877 ούτε στο 1926, αφού έχουμε και πιο πρόσφατα παραδείγματα το 1989, 2011, 2012.
Το να μηρυκάζουμε σήμερα ότι ο διχασμός αποτελεί τάχα νεοελληνική ιδιαιτερότητα, «σαν να ήταν στο DNA μας», είναι καταφανώς «εκτός τόπου και χρόνου». Ακόμη και κοινωνίες όπου επικρατούσαν μέχρι πρόσφατα οι συγκλίσεις και οι συναινέσεις, όπως η αμερικανική και η αγγλική, μοιάζουν τώρα εγκλωβισμένες σε μία περιδίνηση ακραίας πόλωσης και διχασμού. Οι πολίτες εκεί φαίνονται σήμερα περισσότερο διχασμένοι από τους Ελληνες – οι Αμερικανοί κυρίως λόγω Τραμπ, οι Αγγλοι κυρίως λόγω Brexit.
Τελικά, η επίκληση ενός ανυπόστατου νεοελληνικού DNA δεν είναι απλώς ανακριβής και ανιστόρητη. Είναι επιπλέον εξαιρετικά βλαβερή. Λειτουργεί ουσιαστικά ως βολικό άλλοθι, που μας αποκοιμίζει και τρέφει τη μοιρολατρία. Εμποδίζει, όχι μόνο την κατανόηση των αντικειμενικών προβλημάτων που προκαλούν κάθε φορά τον διχασμό, αλλά και την αναζήτηση εφαρμόσιμων τρόπων υπέρβασής του. Δικαιολογεί, σε τελευταία ανάλυση, την έλλειψη του πολιτικού θάρρους που θα χρειαζόταν για την υπέρβαση.
* Ο κ. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι τ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το τελευταίο του βιβλίο έχει τον τίτλο «Εθνική ολοκλήρωση και διχόνοια: Η ελληνική περίπτωση».