Η τηλεργασία λιγοστεύει την έμπνευση, μειώνει τον ζήλο, λένε ερευνητές, όμως το δρομολογημένο αύριο επιφυλάσσει άλλες απαντήσεις. Υποβαθμίζεται η ποιότητα των ιδεών όταν οι άνθρωποι συνεργάζονται από απόσταση; Θολώνει ο όγκος του μόχθου που έχει οικοδομηθεί χιλιόμετρα μακριά από την εργασιακή εστία; Λιγοστεύει η απουσία προσωπικής επαφής τις ευφυείς λύσεις; Είναι η επικοινωνία στον κυβερνοχώρο μια σκιά, ένα θραύσμα της πραγματικής ζωής;
Μόλις δρασκελίσαμε την είσοδο στον εικονικό χώρο μεταξύ μας. Eνας άλλος κόσμος καιροφυλακτεί.
Δεκάδες έρευνες και άρθρα μετρούν τις κερδοζημιές της τηλεργασίας μετά δυόμισι χρόνια πανδημίας. Μισοάδεια τα γραφεία, για πολλούς το εργασιακό σύμπαν ακόμη συμπυκνώνεται στην οθόνη του υπολογιστή. Το έργο αποστέλλεται άμεσα, καθαρά, πληθωρικό σε λέξεις ή ήχους και εικόνες, δεν φτάνει με σήματα καπνού, περιστέρια, ημεροδρόμους, μπουκάλια, τηλεβόες, φρυκτωρίες, αερόστατα, τηλεγράφους, ασυρμάτους, αλλά μέσω δορυφόρων αυτοστιγμεί· ή ξεδιπλώνεται σε μακροσκελείς βιντεοσυνομιλίες και τηλεδιασκέψεις, που έσωσαν την οικονομία στις καραντίνες. Oμως ως τελικό προϊόν υφίσταται κριτική. Ομάδα του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ μελέτησε, κατά παραγγελία της Microsoft, την επικοινωνία 60.000 εργαζομένων και διαπίστωσε ότι ενώ αυξήθηκε ο αριθμός των μηνυμάτων μεταξύ συναδέλφων, περιορίστηκε δραστικά η ουσία της πληροφορίας. Ερευνητές από το MIT, όπως αναφέρει το The Atlantic, διαπίστωσαν ότι εργαζόμενοι που είχαν περισσότερες ώρες προσωπικής συνεργασίας κατοχύρωσαν περισσότερα διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Nature συμπεραίνει πως ομάδες που συνεργάστηκαν ψηφιακά παρήγαγαν λιγότερες και ασθενέστερες ιδέες από τις ομάδες οι οποίες έδρασαν ζωντανά. Το συνολικό πόρισμα; Τα εικονικά σαλόνια, τα διαδικτυακά πηγαδάκια δεν γονιμοποιούν με τον ίδιο τρόπο τη διασταύρωση ανθρώπων από διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα. Οι τηλεδιασκέψεις είναι σαν το πρόχειρο φαγητό. Εύκολο και βολικό, αλλά κατώτερο του κανονικού γεύματος. Και είναι εξουθενωτικές. Ατελείς συνδέσεις, απουσία γλώσσας του σώματος, συνδιαλλαγή με πολλά πρόσωπα, παράλληλες εργασίες –έλεγχος email, κουβεντούλες στο κινητό, αναζήτηση πληροφοριών σε άλλες ιστοσελίδες–, πλημμελής συμμετοχή στη διάσκεψη. Οι ελεύθερες εξισωτικές συζητήσεις στο γραφείο, οι λέξεις που λέγονται πρόσωπο με πρόσωπο, ακόμη και τα πειράγματα, οι εκμυστηρεύσεις, τα επιφωνήματα, τα αστεία, η συμφιλίωση του σώματος και του πνεύματος, του χθεσινού και του σημερινού, του καινούργιου και του παλιού, βαθαίνουν την εμπιστοσύνη, εκκολάπτουν την καινοτομία. Και ενώ η δουλειά από οπουδήποτε είναι ευεργετική για τους βετεράνους υπαλλήλους, αφήνει αζύμωτους τους νέους, που δεν έχουν σμιλευτεί μέσα στην εργασιακή ομήγυρη και στο χωρικό της σύμπαν.
Oμως η τηλεργασία ριζώνει στα θεμέλια του μέλλοντος. Πώς εξαλείφεται το αίσθημα απομόνωσης, μικρότερης πρόσβασης στη γνώση, απομάκρυνσης από τον χώρο που λειτουργεί ως κίνητρο απόδοσης; Μια ομάδα επιστημόνων αποφαίνεται πως δεν εξαλείφεται. Η προσωπική επαφή είναι αναντικατάστατη. Τα ψηφιακά εικονίδια δεν φανερώνουν τους ανθρώπους, τους μετατρέπουν σε καρικατούρες· η ψηφιακή επικοινωνία είναι ένα κακέκτυπο της ζωντανής ανθρώπινης επαφής. Μια άλλη ομάδα ειδικών πιστεύει πως η τεχνολογία λύνει τα προβλήματα που δημιουργεί. Το νέο είναι εκ φύσεως μεταβατικό, μια αδιαμόρφωτη συνθήκη που χάνει τη ρευστότητά της μόλις εγκατασταθεί. Η τηλεργασία είναι μια δεξιότητα που αποκτάται. Για χρόνια πολλά, επιστημονικές ομάδες σε διαφορετικές χώρες που συνεργάζονταν από απόσταση είχαν πέντε φορές λιγότερες πιθανότητες να πρωτοπορήσουν από εκείνες σε ζωντανή αλληλεπίδραση. Την τελευταία δεκαετία, η εικόνα αντιστράφηκε. Σήμερα, οι διακρατικές επιστημονικές ομάδες που επικοινωνούν διαδικτυακά παράγουν το πιο σημαντικό και καινοτόμο έργο. Νέα τεχνολογικά εργαλεία, ισχυρότερα δίκτυα, λιγότερα λάθη, περισσότερη ψυχή, όνειρα δραστήρια που μεταμορφώνονται από κοινού σε επαναστάσεις· στις ενσαρκώσεις της κίνησης των ανθρώπων προς το μέλλον και τους παραδείσους του. Μόλις δρασκελίσαμε την είσοδο στον εικονικό χώρο μεταξύ μας, μόλις αντικρίσαμε τις προσομοιώσεις (βλ. metaverse) της προηγμένης αυριανής πραγματικότητας, του θηριώδους μεταπολιτισμού που θα ξεδιπλώνεται σε αχανή παράλληλα σύμπαντα. Eνας άλλος κόσμος καιροφυλακτεί. Oμως, ίσως, θα θέλουμε πάντα να είμαστε κάτι περισσότερο από άβαταρ που συνδιαλέγονται σε ψηφιακά γραφεία, να ψηλαφούμε το εγκόσμιο σώμα, να επιστρέφουμε στον θνητό χρόνο, να διατρέχουμε την πεζή απτή Εδέμ που εξαντλήσαμε.