Το τραγικό με τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ είναι πως αγαπήθηκε σχεδόν απ’ όλον τον πλανήτη, αλλά οι συμπατριώτες του δεν αναγνώρισαν το έργο του. Πάρα πολλοί από αυτούς τον μίσησαν. Πάντα οι μεταβατικές περίοδοι έχουν κόστος, το οποίο το πληρώνουν πολίτες και ηγεσίες. Πολύ δε περισσότερο αν αυτές οι περίοδοι έχουν τον χαρακτήρα της ριζικής ανατροπής. Τότε δημιουργούνται κενά και ρήγματα που δύσκολα καλύπτονται άμεσα, γιατί οι εναλλακτικές δεν έχουν ακόμα επωασθεί. Η Ρωσία της δεκαετίας του 1990 συγκέντρωνε όλα αυτά τα χαρακτηριστικά για τα οποία κατηγορήθηκε ο Μ. Γκορμπατσόφ.
Είναι πλέον γνωστό πως άλλα σχεδίαζε και άλλα του προέκυψαν. Αυτή είναι όμως και η γοητεία της Ιστορίας. Οι δράσεις των ηγετών απελευθερώνουν δυνάμεις που ανατρέπουν τους σχεδιασμούς τους, καθώς η ανθρώπινη βούληση πολλές φορές υποκύπτει σε μια ανεξέλεγκτη δυναμική. Ο Μ. Γκορμπατσόφ ήθελε να εξανθρωπίσει τον σοσιαλισμό και αίφνης προέκυψε στη Ρωσία καπιταλισμός Φαρ Ουέστ. Αυτό το λένε ετερογονία των σκοπών.
Η ανθρωπότητα στάθηκε τυχερή γιατί συνέπεσε, την ίδια κρίσιμη δεκαετία, να έχει στο τιμόνι της χαρισματικούς ηγέτες που είχαν την ικανότητα να βλέπουν το δάσος και να μη χάνονται στα δέντρα. Είναι αμφίβολο αν το εγχείρημα του Γκορμπατσόφ θα πετύχαινε αν δεν ήταν απέναντι αλλά και δίπλα του ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο Φρανσουά Μιτεράν και ο Χέλμουτ Κολ. Ηταν οι τελευταίοι μεγάλοι του δυτικού κόσμου. Επειτα ήρθαν οι μετριότητες. Αυτή η ιστορική μετάβαση από τον ολοκληρωτισμό των σοσιαλιστικών καθεστώτων στο δημοκρατικό πολίτευμα ήταν μια συλλογική προσπάθεια, στον βαθμό που κάθε βήμα του Γκορμπατσόφ είχε τη στήριξη των άλλων ηγετών. Διαφορετικά το εγχείρημά του θα κατέρρεε. Γνώριζαν τις εσωτερικές αντιστάσεις του σοβιετικού συστήματος εξουσίας που αντιμετώπιζε και τον βοηθούσαν να τις κάμψει. Γιατί η πολιτική είναι σε τελική ανάλυση οι σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ των βασικών παικτών.
Κατηγορήθηκε ο Μ. Γκορμπατσόφ ότι οδήγησε στην οικονομική εξαθλίωση εκατομμύρια Ρώσους πολίτες. Θυμάμαι έναν Ανατολικογερμανό, πάνω στα χαλάσματα του Τείχους, να δηλώνει πως «δεν ρίξαμε το Τείχος για να έχουμε μεγαλύτερη ποικιλία από μπίρες και λουκάνικα, αλλά για να είμαστε ελεύθεροι».