Πολύ θα ήθελα να μπορούσα να δημοσιεύσω, αν όχι όλες, τουλάχιστον ένα μεγάλο μέρος των ηλεκτρονικών επιστολών που έλαβα για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας στο σχολείο. Το τονίζω: διδασκαλία της λογοτεχνίας, κοινώς της ζωντανής ελληνικής γλώσσας, και όχι αυτού του τεχνικού –και εν μέρει τεχνητού– κατασκευάσματος που το αποτελούν κανόνες αποχυμωμένοι από την εκφραστική τους δύναμη. Ενα νόσημα που ακολουθεί την ελληνική ύπαρξη από τον καιρό του Κοραή ακόμη: «πόσον γελοίος ο τύφος της κεφαλής μου γεννημένος από τον συνήθως και κοινώς τότε δεδόμενον τίτλον, Λογιώτατος ή Σοφολογιώτατος, εις όλους χωρίς εξαίρεσιν τους γνωρίζοντας τας κλίσεις των ονομάτων και τας συζυγίας των ρημάτων» (Προλεγόμενα, Τόμος Α΄, ΜΙΕΤ). Σήμερα ψάχνουμε κλίσεις και συζυγίες για να διαβάσουμε τη λογοτεχνία. Είναι οι λεγόμενοι «κειμενικοί δείκτες». Αυτοί ματαιώνουν το αίσθημα του κειμένου, της γλώσσας, κι αυτοί μεταμορφώνουν τη γοητεία του έργου των λογοτεχνών μας σε ψυχρή ασχήμια με την οποία οι έφηβοι δεν θέλουν να έχουν καμία σχέση. Χίλιες φορές τα play station και τα reality από την ανάγνωση της λογοτεχνίας και, εννοείται, από τον βασανιστικό κορσέ της ελευθερίας της σκέψης που ακούει στο όνομα «έκθεση ιδεών».
Την περίοδο της εφηβείας μου ήταν η χρυσή εποχή του ροκ. Stones, Doors, Kinks, Pink Floyd. Τους λάτρευα, ήθελα να τους μοιάσω και να φοράω τα ρούχα που φορούσαν. Για του λόγου το αληθές, πήγα σκαστός από το σπίτι στη συναυλία των Stones στο γήπεδο της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Ηταν Δευτέρα, την Παρασκευή της ίδιας εβδομάδας έγινε το πραξικόπημα και η συναυλία διεκόπη από την αστυνομία όταν ο Μικ Τζάγκερ πέταξε ένα κόκκινο γαρύφαλλο στο κοινό τραγουδώντας το «Lady Jane». Για κάποιον περίεργο λόγο, την ίδια εποχή διάβαζα Τερζάκη και Βενέζη στην κλασική σειρά της «Εστίας» και άκουγα Εγγονόπουλο να απαγγέλλει Μπολιβάρ στη σειρά με τους ποιητές που είχε φτιάξει ο Πατσιφάς. Πώς μπορούσα να τα συνδυάσω μέσα μου όλ’ αυτά και γιατί κατά βάθος αισθανόμουν πως ο Τερζάκης και ο Βενέζης με τον συντηρητισμό τους και ο Εγγονόπουλος με την υπέροχη τρέλα του μου έδειχναν τον ίδιο δρόμο προς την ελευθερία που μου έδειχναν οι ροκάδες μουσικοί; – σημειωτέον, τότε τους Stones τους παρουσίαζε ο Νίκος Μαστοράκης στην εκπομπή του κάθε Παρασκευή. Χρειάστηκαν δεκαετίες, και πολλές ώρες απολαυστικής ανάγνωσης, για να μπορέσω να εξορθολογίσω τις αντιφάσεις της εφηβείας μου. Σήμερα μπορώ να το πω μετά λόγου γνώσεως: η λογοτεχνία, ασχέτως των ιδεών που μεταφέρει, είναι ένα όχημα ελευθερίας της σκέψης όταν ανοίγει δρόμους για την έκφρασή της. Ναι. Για να μην παρεξηγηθώ, δεν είμαι τόσο ηλίθιος ώστε να πιστεύω πως κάθε κείμενο που δηλώνει «λογοτεχνία» υπερασπίζεται την ελευθερία της σκέψης.
Και στο σημείο αυτό φτάνουμε στην αξία των λεγόμενων «κλασικών». Περιφρονημένοι, απαξιωμένοι, οι λεγόμενοι κλασικοί είναι βορά στις αράχνες και στα ακάρεα στα ψηλά ράφια της βιβλιοθήκης, όπως περιγράφει ο Σουίφτ στον «Πόλεμο των βιβλίων». Χρειάστηκαν χρόνια, με τις επιβραβεύσεις τους και τις απογοητεύσεις τους, για να καταλάβω την αξία των λεγόμενων «κλασικών». Χρειάστηκαν δεκαετίες για να καταλάβω ότι αυτό που μου επέτρεπε να συνδυάσω μέσα μου τους Stones με τον Camus, τον Καβάφη ή τον Καζαντζάκη –όλοι στην ίδια εποχή και ό,τι ήθελε προκύψει– ήταν το αίσθημα ότι όλοι αυτοί, με όλες τους τις διαφορές, τελούσαν υπό την προστασία ενός υμένος που τους επέτρεπε να συνυπάρχουν στον ίδιο κόσμο. Ηταν η κλασική παιδεία. Αυτή μου έδινε τη δυνατότητα να κρίνω τι είναι λογοτεχνία. Το big bang από όπου είχαν ξεκινήσει όλοι αυτοί οι πλανήτες. Την είχα μπροστά στα μάτια μου. Λίγο αν άπλωνα τα χέρια μου, θα έκοβα κομμάτια της. Ομως οι καιροί κοίταζαν αλλού. Δικτατορία στην Ελλάδα, Μάης του ’68 στην Ευρώπη, Μαρξ και Φρόιντ υποχρεωτικά αναγνώσματα. Η αντίληψη περί κλασικού είχε ξωκείλει στα ρηχά. Λες και πέρα από τον 19ο αιώνα δεν υπήρχε παρά μόνον σκοτάδι.
Οφείλω να πω πως σ’ αυτά τα ρηχά έχει ξωκείλει η σημερινή παιδεία μας. Κι εκεί, στην άμμο, βάλτωσε η ανάσα της ελευθερίας που της έδιναν οι λεγόμενοι «κλασικοί» στη διάρκεια τόσων αιώνων ιστορίας. Κάναμε ένα μεγάλο άλμα από τον Πλάτωνα στον Μικ Τζάγκερ. Το ερώτημα είναι αν ήταν το τελευταίο.