Ο θάνατος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ σηματοδοτεί το τέλος της εποχής την οποία, το 1985, εγκαινίασε η άνοδός του στην ηγεσία της Σοβιετικής Ενωσης. Στο καθοριστικό πέρασμά του από την Ιστορία, έθεσε τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο και απομάκρυνε την απειλή του πυρηνικού πολέμου. Σήμερα, αντιθέτως, η Ρωσία και η Δύση έχουν εμπλακεί σε μια νέα μορφή αντιπαράθεσης, ίσως χειρότερη από τον Ψυχρό Πόλεμο. Τα πυρηνικά όπλα επανήλθαν ως απειλή στο προσκήνιο. Πλήρης ανατροπή.
Η συζήτηση για τον Γκορμπατσόφ επικεντρώνεται συνήθως στις προσπάθειές του να εξευρωπαΐσει τη Σοβιετική Ενωση, με τις μεταρρυθμίσεις της περεστρόικα. Παραβλέπεται το σχέδιό του για έναν ευρύτερο γεωοικονομικό και γεωπολιτικό εξευρωπαϊσμό της Ρωσίας. Εντούτοις, πολλές από τις σημερινές εξελίξεις σε αυτό το σχέδιο ανάγονται.
Τον Ιούλιο του 1989 ο Γκορμπατσόφ παρουσίασε στο Συμβούλιο της Ευρώπης τον «Κοινό Ευρωπαϊκό Οίκο», σχέδιο το οποίο είχε ήδη διαμορφωθεί από το 1987 για τη διεύρυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης στον ευρωπαϊκό κομμουνιστικό κόσμο. Ο στρατηγός Ντε Γκωλ είχε διατυπώσει την ίδια ιδέα ως την «Ευρώπη από τον Ατλαντικό ώς τα Ουράλια».
Πολλά γεωγραφικά δεδομένα συνηγορούν για το σχέδιο αυτό. Η τεράστια εδαφική έκταση, οι άφθονοι φυσικοί πόροι, μεταξύ των οποίων οι ενεργειακοί, καθώς και η αγορά της Ρωσίας μπορούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά με τα ευρωπαϊκά, κυρίως γερμανικά, κεφάλαια, την οργάνωση και την τεχνογνωσία.
Ο «Κοινός Ευρωπαϊκός Οίκος» θα μπορούσε, ενδεχομένως, να διασώσει την περεστρόικα. Ομως, αν το σχέδιο αυτό εφαρμοζόταν, οι επιπτώσεις του θα αποσταθεροποιούσαν όλο το δυτικό σύστημα. Η οργάνωση τής διά του Ατλαντικού συμμαχίας ανάμεσα στις ΗΠΑ και στη Δυτική Ευρώπη θα κλονιζόταν. Μέσα στην Ευρώπη, οι θαλασσινές χώρες του Νότου, όπως η Ελλάδα, θα εγκλωβίζονταν σε ένα σύστημα κυριαρχημένο από τις αξίες του Βορρά και την ηπειρωτική στεριανή νοοτροπία.
Κατά συνέπειαν, η αντίσταση την οποία άσκησαν πολλές δυτικές δυνάμεις στα γεωπολιτικά σχέδια του Γκορμπατσόφ ήταν εξηγήσιμη και, εν τινι μέτρω, αναμενόμενη. Επιπροσθέτως, όμως, η άγνοια της ρωσικής Ιστορίας και ο άκρατος οικονομισμός στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού οδήγησαν, μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, στην υποτίμηση του ρωσικού παράγοντα. Η Δύση δίστασε να υποστηρίξει την περεστρόικα με ένα κατ’ αναλογίαν σχέδιο Μάρσαλ· έδειξε επιφυλακτικότητα στην εισδοχή της Ρωσίας στο δυτικό σύστημα την εποχή του Γκορμπατσόφ· τέλος, προέβη σε μια σειρά από αδεξιότητες και υπεροπτικές συμπεριφορές. Η στάση αυτή συνέβαλε αποφασιστικά στην άνοδο του ρωσικού ρεβανσισμού. Η Δύση λησμόνησε τα όσα προέκυψαν από την ταπεινωτική μεταχείριση στους ηττημένους του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τα σχετικά διδάγματα.
Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ άλλαξε τον ρουν της Ιστορίας, αναδεικνύοντας και πάλι την καταλυτική σημασία της προσωπικότητας. Στον αντίποδα, ο Βλαντιμίρ Πούτιν επωφελήθηκε από τις δυτικές αστοχίες και λάθη για να αποδομήσει το έργο του Γκορμπατσόφ και για να επαναφέρει τη Ρωσία στις εποχές των τσάρων και του σταλινισμού. Σήμερα, η Ρωσία έχει αποευρωπαϊστεί εσωτερικά και έχει αποκοπεί από τον δυτικό κόσμο και τους συμμάχους του. Οι σημερινές συνεπαγόμενες εξελίξεις, η εισβολή στην Ουκρανία, υποχρεώνουν τη Δύση να αντιμετωπίζει διλήμματα ανάλογα με τα του Μεσοπολέμου.
Η αντίσταση στα σχέδια του Πούτιν είναι επιβεβλημένη. Κάθε συμβιβασμός θα μεταφέρει επί τα χείρω τα προβλήματα στο μέλλον. Σε αντίθεση με τη Ρωσία, η Δύση, και ιδιαιτέρως η Ευρώπη, βρέθηκε ανέτοιμη, καθώς η οικονομία είχε επικρατήσει επί μακρόν στη γεωπολιτική. Το βραχυπρόθεσμο οικονομικό όφελος από τη φθηνή ρωσική ενέργεια δημιούργησε εκβιαστικές εξαρτήσεις. Η αντίσταση στη Ρωσία του Πούτιν συνεπάγεται σοβαρές θυσίες και κινδύνους. Το μέλλον διαγράφεται ζοφερό.
Ο Hubert Védrine, πρώην υπ. Εξωτερικών της Γαλλίας, επαναλαμβάνει ad nauseam ότι «Η Ευρώπη νομίζει ότι ζει με παιδικά αρκουδάκια· ενώ βρίσκεται στο Jurassic Park». Επιστρέφοντας από τις θερινές διακοπές, η Δύση κινδυνεύει να συνειδητοποιήσει επωδύνως ότι περιβάλλεται από τα ανεξημέρωτα θηρία του παρελθόντος, από δεινοσαύρους και βροντοσαύρους.
Ο θάνατος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ μάς ωθεί να αναπολήσουμε με νοσταλγία τις προσδοκίες και τις ελπίδες τις οποίες είχε δημιουργήσει η άνοδός του στην εξουσία. Μας οδηγεί να συνειδητοποιήσουμε την οπισθοδρόμηση κατά τα τελευταία χρόνια. Επισημαίνει την άμεση ανάγκη για ενότητα και συνοχή, σε ευρωπαϊκό και σε εθνικό επίπεδο.
Το έργο το οποίο ανέλαβε ο Γκορμπατσόφ ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Ισως απέτυχε να διασώσει τη χώρα του. Ομως, κατά πάσαν πιθανότητα, απέτρεψε έναν επικείμενο πυρηνικό πόλεμο. Η ανθρωπότητα τού το οφείλει.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1).