Η προσπάθεια να προβλεφθεί το μέλλον διατρέχει την ιστορία της ανθρωπότητας. Εντείνεται στις καμπές του χρόνου, όταν δηλαδή περνάμε από τη μια χρονιά στην άλλη. Μαζί με τις σχετικές επισκοπήσεις, πολλαπλασιάζονται οι αναλύσεις για τις μελλοντικές προοπτικές. Εχει αξία αυτή η τακτική;
Κατά τον λήξαντα χρόνο βιώσαμε γεγονότα και εξελίξεις μη αναμενόμενες. Στα εντός, η έκπληξη δεν ήταν η, εν τινι μέτρω προβλεπόμενη, εκλογική επικράτηση της Νέας Δημοκρατίας και, προσωπικά, του Κυριάκου Μητσοτάκη. Το μείζον γεγονός, απρόβλεπτο, ήταν ότι προέκυψε ένα πρωτοφανώς «μονόπαντο» πολιτικό τοπίο, χωρίς αντιπολιτευτικό αντιστάθμισμα.
Στα διεθνή, η βάρβαρη επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ ανέτρεψε όλους τους δυτικούς σχεδιασμούς για τη Μέση Ανατολή. Η εξομάλυνση των σχέσεων του Ισραήλ με τον αραβικό κόσμο και η οικοδόμηση μιας γέφυρας κυκλοφορίας ανταγωνιστικής προς τον «δρόμο του μεταξιού» έμοιαζαν δεδομένες εξελίξεις· πλέον, παραπέμφθηκαν στις ελληνικές καλένδες.
Η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος των τελευταίων αιώνων κατέστησε δυνατή την πρόβλεψη σε συγκεκριμένα πεδία. Η Μετεωρολογία ειδοποιεί και κατευθύνει – όπως, επί παραδείγματι, όταν καθόρισε την έναρξη της αποβατικής επιχείρησης στη Νορμανδία την 6η Ιουνίου 1944. Η Ιατρική, η Βιολογία, η Φαρμακολογία προβλέπουν, προλαμβάνουν και θεραπεύουν.
Τέτοιες επιτυχίες ενεθάρρυναν τους επιστήμονες να εκτείνουν το πεδίο της πρόβλεψης και στις κοινωνικές επιστήμες, ιδιαιτέρως σε τομείς όπου μπορούν να αξιοποιηθούν οι ποσοτικές πληροφορίες. Το πρότυπο, η οικονομετρία έδειξε όμως τα όριά της στην κρίση του 2008. Με όλο το στατιστικό και μαθηματικό τους οπλοστάσιο, οι οικονομολόγοι απέτυχαν να προβλέψουν την αποσταθεροποίηση της παγκόσμιας οικονομίας.
Ασφαλέστερος τομέας για την πρόβλεψη στο συλλογικό γίγνεσθαι φαίνεται η Δημογραφία. Ο πληθυσμός μιας περιοχής ή και ολόκληρης της ανθρωπότητας σε μιαν ορισμένη στιγμή θεωρητικά καθορίζεται από τα εγνωσμένα προηγηθέντα χαρακτηριστικά. Εντούτοις, η πανδημία COVID αμφισβήτησε και αυτήν τη βεβαιότητα. Ενα τυχαίο γεγονός, η εμφάνιση ενός νέου ιού, μπορεί να ανατρέψει τις θεωρητικά ασφαλείς προβλέψεις. Ανάλογα ισχύουν στην Κίνα με τη μονογονική πολιτική η οποία, παρά την άρση της το 2015, απειλεί τη μελλοντική γεωπολιτική θέση της χώρας.
Η πεποίθηση ότι η Ευρώπη, και ευρύτερα η Δύση, μπορεί να προβλέψει το μέλλον καταρρέει, τριάντα χρόνια μετά την ανατροπή της πίστης στο μέλλον του κομ-μουνιστικού κόσμου.
Βιώνουμε το τέλος των ψευδαισθήσεων. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία κατεδάφισε την ευρωπαϊκή πεποίθηση ότι ο πόλεμος αφορούσε «άλλους», ότι δηλαδή είχε λήξει η κατά Μαζάουερ «Σκοτεινή ήπειρος». Οι Εβραίοι, ύστερα από χιλιετίες διώξεων και σφαγών, θεώρησαν ότι το κράτος του Ισραήλ εξασφάλισε το «Τέλος της Ιστορίας». Τα γεγονότα της 7ης Οκτωβρίου διέλυσαν και αυτήν την ψευδαίσθηση.
Η πεποίθηση ότι η Ευρώπη, και ευρύτερα η Δύση, μπορεί να προβλέψει το μέλλον καταρρέει, τριάντα χρόνια μετά την ανατροπή της πίστης στο μέλλον του κομμουνιστικού κόσμου. Οι διαφαινόμενες προοπτικές, χάρη στα Big Data και στην τεχνητή νοημοσύνη, αμβλύνουν την απαισιοδοξία. Ομως, οι νέες τεχνολογίες περιορίζονται σε οροθετημένους τομείς. Δύσκολα φαντάζεται κανείς «μηχανές» οι οποίες θα προβλέπουν το ευρύτερο γίγνεσθαι της ανθρωπότητας.
Ο κλονισμός της εντύπωσης ότι το μέλλον είναι δυνάμει προδιαγεγραμμένο θίγει τη νεωτερικότητα στα θεμέλιά της. Οδηγεί στην αναζήτηση του μεταφυσικού, στη στροφή στη θρησκεία. Ταυτοχρόνως, οδηγεί τους λαούς σε αμυντικές-επιθετικές συμπεριφορές, στο κλείσιμο στα υλικά και πνευματικά τους σύνορα. Η συνειδητοποιημένη αβεβαιότητα για το μέλλον συνιστά ένα αίτιο της τάσης προς έναν επικίνδυνο συντηρητισμό, η οποία παρατηρείται στην Ευρώπη – και όχι μόνον. Οι ηγεσίες υπευθυνοποιούνται να στρέψουν την αρνητική ενέργεια προς τη μόνη δυνατή υπέρβαση, τη «Γεωπολιτική Ευρώπη».
Αν δεν μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον, οφείλουμε κατά το δυνατόν να το κατασκευάσουμε. Το foresight μπορεί να ανατρέξει στην αρχαιότητα. Ο ρήτορας Δημοσθένης θεωρούσε «τὸ μέλλον ἄδηλον πᾶσιν ἀνθρώποις», καθώς ακόμη και «μικροὶ καιροὶ μεγάλων πραγμάτων αἴτιοι γίγνονται». Η Πυθία δεν «υπαγόρευε» το μέλλον· κινητοποιούσε τη δημιουργική κριτική σκέψη: τα «ξύλινα τείχη» οδήγησαν στη νίκη της Σαλαμίνας.
Η μοναδική βάσιμη πρόβλεψη για το 2024 είναι ότι θα αντιμετωπίσουμε και πάλι το μη προβλέψιμο.
Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωγραφίας και Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1). Τελευταίο βιβλίο του είναι «Τα Ξύλινα Τείχη, γεωπολιτική των ελληνικών δικτύων» (Economia, 2020).