Αναρωτιόμουν ποια θα ήταν η καλύτερη εισαγωγή για ένα σχόλιο που θα αφορούσε την ταινία του Γιάννη Οικονομίδη «Σπιρτόκουτο», 20 χρόνια μετά την πρώτη επίσημη προβολή της. Μια ταινία-σεισμική δόνηση στα θεμέλια της ελληνικής κινηματογραφικής παραγωγής, στις αρχές του αιώνα, που στη διάρκεια των χρόνων έγινε μέρος της ποπ κουλτούρας. Αποτυπώθηκε σε γκράφιτι, σε βίντεο, οι ατάκες της τυπώθηκαν σε μπλουζάκια, μεταφέρθηκε στο θέατρο, ετοιμάζεται να δώσει, τέλη φθινοπώρου, την πρεμιέρα της ως μιούζικαλ στη Στέγη. Από δε την ερχόμενη Πέμπτη (8 του μηνός) θα προβάλλεται στο «Τριανόν», σε επετειακή επανέκδοση.
Από την αμηχανία με έβγαλαν τα ανοιχτά παράθυρα που αφήνουν ανεμπόδιστους να κυκλοφορούν τους ήχους της γειτονιάς. «Πόσες φορές θα σ’ το πω, μωρή μαλα…; Σ’ το ‘πα, δεν σ’ το ‘πα, τρεις φορές… Δεν άκουσες;» Η ανδρική φωνή δεν ήταν απειλητική, είχε τον τόνο της «οικειότητας» που δηλώνει τρόπο επικοινωνίας. Η γυναίκα αντέδρασε στον ίδιο τόνο, αμφισβητώντας αυτό που δεν «άκουσε». Το «Σπιρτόκουτο» είχε μόλις ανανεώσει τη θέση του στην ελληνική πραγματικότητα. Βρίσκεται η ελληνική οικογένεια στο σημείο βρασμού που την κατέγραψε ο Γιάννης Οικονομίδης, παρακάμπτοντας την όποια ηθογραφία και υιοθετώντας τον γυμνό, ακραίο, ρεαλισμό; «Ακριβώς στο ίδιο», λέει ο σκηνοθέτης, πιστεύοντας όμως ότι δεν περιορίζεται στα ελληνικά χρώματα. «Θα μπορούσε να είναι μια οικογένεια κάπου στην Ισπανία ή στο Χάρλεμ», σχολιάζει.
Τότε, τον Μάρτη του 2003, που προβλήθηκε η ταινία στις αίθουσες, το κρύο ήταν έξω οξύ και διαπεραστικό όση και η βουβή ένταση των θεατών που δεν μπορούσαν να ανασάνουν με τα διαδραματιζόμενα στην οθόνη. Θυμίζουμε: Μια φαινομενικά «κανονική» οικογένεια (πατέρας, ιδιοκτήτης καφετέριας, μητέρα, δύο μεγάλα παιδιά, κουνιάδος, εξαδέλφη), που ζει σε διαμέρισμα στον Κορυδαλλό, αντιμετωπίζει την καθημερινότητα στη διαπασών. Διαρκώς. Απευθύνοντας βρισιές και μπινελίκια ο ένας στον άλλον. H μεταξύ τους επικοινωνία, για τα απλά και χρειώδη (αν θα πιουν μπίρες ή γιατί ο γιος καθυστερεί στο μπάνιο), αγγίζει δυσβάστακτα ντεσιμπέλ. «O λεκτικός κανιβαλισμός δεν είναι παρά η απεικόνιση του κατακερματισμένου διαλόγου, συνέπεια της κατακερματισμένης ζωής τους. Δεν συζητούν οι ήρωες της ταινίας· επιτίθενται σαρκοφαγικά ο ένας στον άλλον», γράφαμε στην «Κ» (14/3/2003).
Ο Γιάννης Οικονομίδης είχε πει, πριν από 20 χρόνια, αφοπλιστικά, μια καλά κρυμμένη αλήθεια. Την είχε μεγαφωνήσει για την ακρίβεια.
Αυτή λοιπόν η παραγωγή, που είχε ξεκινήσει με ελάχιστα χρήματα, καινοτομώντας θεματικά και αισθητικά, είχε πει αφοπλιστικά μια καλά κρυμμένη αλήθεια. Την είχε μεγαφωνήσει για την ακρίβεια. Πριν από 20 χρόνια συνέλαβε αυτό που σήμερα ονομάζουμε «κακοποιητικό», δεν σχετιζόταν με τη σωματική βία αλλά άφηνε σημάδια με διάρκεια στον χρόνο. «Αλήθεια… πώς είναι δυνατό να χωρέσουν τόσοι άνεμοι μέσα σε ένα “σπιρτόκουτο”;» σημειώνει ο σκηνοθέτης. «Οταν η ανάγκη για σύγκρουση συναντά την αναγκαιότητα για αληθινά τολμηρό ρεαλισμό, τότε οι άνεμοι ξεχύνονται και φανερώνουν το αποκρουστικό πρόσωπό τους. Ετσι κι αλλιώς, οι αμαρτίες της διαλυμένης και χαμένης μεσαίας τάξης δεν έχουν τελειωμό… Σε κάθε περίπτωση, πάντως, όλα καταλήγουν σ’ έναν κοινό παρονομαστή: τη βία».
Δύσκολα, βέβαια, οι ένοικοι του Σπιρτόκουτου θα μπορούσαν να θεωρηθούν «μεσαία τάξη». Είναι μικροαστοί ώς το μεδούλι, φλερτάροντας με λούμπεν εκδοχές ως προς τη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις τους. Εκδοχές και ταυτόχρονα «εκδορές». Υποφέρουν. Πάσχουν και πασχίζουν να ανατρέψουν τους όρους που μόνοι τους έχουν επιβάλει. Τραγικά αδύναμοι και εφιαλτικά εγκλωβισμένοι. Εκσφενδονίζουν τις λέξεις, ουρλιάζοντας ο ένας στον άλλον. Διαρκείς αναφλέξεις που κανένας οργανισμός δεν μπορεί να αντέξει. Και δεν αντέχει. Κατάρρευση σημαίνει, στη γλώσσα τους, εκμηδένιση. Και τι περίεργο. Η όποια σιωπή τους είναι ακόμη πιο δυσοίωνη. «Τι είναι το Σπιρτόκουτο;» ρωτάει ο Γ. Οικονομίδης, γνωρίζοντας την απάντηση: «…Η τραγική κωμωδία της ζωής… των νεκρών που προχωρούν…»
Προχωρούν άραγε; Οσο εύφλεκτο μοιάζει το υλικό τόσο τυραννικά αδιέξοδο είναι. Οσο μεγαλώνει το αδιέξοδο τόσο διευρύνονται και τα άκρα.