Η φράση του τίτλου ανήκει στον Στέφαν Τσβάιχ. Τη βρήκα στο αυτοβιογραφικό του αριστούργημα «Ο κόσμος του χθες» και αναφέρεται στον Ρομαίν Ρολάν. Τον τιμητικό τίτλο του τον απονέμει για τη στάση που τήρησε από το 1914 ήδη, απέναντι στον Μεγάλο Πόλεμο. Ο Ρολάν ήταν υπέρ της ειρήνης. Τον Σεπτέμβριο του 1914, ένα μήνα μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, δημοσίευσε στη Γενεύη ένα μαχητικό κείμενο με τίτλο: «Πάνω από το πλήθος» – μεταφράζω προχείρως το γαλλικό Au-dessus de la mêlée. Καλούσε τις εμπόλεμες δυνάμεις να αρθούν πάνω από τις περιστάσεις και να μην προχωρήσουν στον πόλεμο, που αποδείχθηκε ο φονικότερος όλων των εποχών έως τότε.
Σήμερα η στάση αυτή μοιάζει προφανής. Το 1914, όμως, τα πράγματα ήσαν τελείως διαφορετικά. Το σώμα της Ευρώπης έπασχε από εθνικιστικούς παροξυσμούς. Σαν να είχε ξεσηκωθεί το ένα όργανο εναντίον του άλλου. Στη Γαλλία δεν άκουγαν Μότσαρτ και οι Γερμανοί δεν δέχονταν να διαβάσουν γαλλική λογοτεχνία. Η προσφορά του Ρομαίν Ρολάν είναι ότι εντάσσει όλες αυτές τις αντιθέσεις στα όρια μιας κοινότητας που μπορεί να τις αφομοιώσει. Κοινώς, οραματίζεται τον ευρωπαϊκό πολιτισμό έτσι όπως τον αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Μια πολιτική ενότητα που έχει τα θεμέλιά της σε μια πολιτισμική κοινότητα. Σήμερα η πολιτική ενότητα έχει το όνομα δημοκρατία. Η πολιτισμική κοινότητα ανήκει στις ρίζες της παιδείας. Μπορεί ο τρόπος ζωής, «η κουλτούρα» του Μεσογειακού να είναι διαφορετική από την «κουλτούρα» του κατοίκου της Βαλτικής, όμως στον βαθμό που και οι δύο αισθάνονται Ευρωπαίοι μοιράζονται κοινές αξίες. Η ανεξιθρησκία, για παράδειγμα, ή το γεγονός ότι δεν κόβεις το χέρι του κλέφτη, τους κάνει να διαφέρουν από τις κοινές αξίες του Ισλάμ. Για να μη μιλήσω για τον Δάντη ή τον Ομηρο.
Επανέρχομαι στον Τσβάιχ. Εβραίος ως γνωστόν, είχε την ατυχία να ζήσει τους ναζί. Το έργο του κυνηγήθηκε, και ο ίδιος μαζί με τη γυναίκα του αυτοεξορίστηκαν. Κατέληξαν στη Βραζιλία, όπου και αυτοκτόνησαν. Και βέβαια, δικαιούμαι να αναρωτηθώ τη διαφορά ανάμεσα στον «Κόσμο του χθες» και στον κόσμο του σήμερα που έζησε όταν τον κυνηγούσαν οι ναζί. Ποια είναι η διαφορά της ηθικής συνείδησης της Ευρώπης που εκφράζει ο Ρομαίν Ρολάν το 1914 και της ηθικής συνείδησης της Ευρώπης που ο ίδιος ο Τσβάιχ εκπροσωπεί; Το 1940, όταν η ναζιστική πολεμική μηχανή διαλύει σύνορα και καταβροχθίζει λαούς, η ηθική συνείδηση της Ευρώπης δεν έχει τα ίδια αιτήματα με αυτά που πρόβαλε ο Ρολάν. Το αίτημα της ειρήνης είναι άτοπο όταν έχεις απέναντί σου τη θηριωδία του ολοκληρωτισμού. Τότε η ηθική συνείδηση της Ευρώπης ζητούσε πόλεμο.
Τα γράφω όλ’ αυτά όχι χάριν των ιστορικών μας γνώσεων. Τα γράφω για να εκφράσω κάτι απλό. Σε πολλούς μπορεί να μοιάζει προφανές, όμως για τους περισσότερους δεν είναι. Η τρέχουσα περί ηθικής αντίληψη ορίζει πως η ηθική είναι μια άκαμπτη πραγματικότητα. Είναι ηθικό να είσαι υπέρ της ειρήνης. Είναι ανήθικο να είσαι με τον πόλεμο.
Και βέβαια το ζητούμενο είναι ανοιχτό. Ποιος εκφράζει την ηθική συνείδηση της Ευρώπης σήμερα; Αυτός που λέει ότι πρέπει να βοηθήσουμε την Ουκρανία με ό,τι μέσα διαθέτουμε για να αντισταθεί στη ρωσική εισβολή; Ή όσοι υποστηρίζουν την παύση των εχθροπραξιών για να ανακουφίσουν τους Ευρωπαίους από τη βαρυχειμωνιά; Προσωπικά, δεν πιστεύω ότι υπάρχει δίλημμα. Και βέβαια οφείλουμε, ως Ευρωπαίοι, να συμπαρασταθούμε στον αγώνα των Ουκρανών. Ομως, η προσωπική μου γνώμη μετράει όσο μετράει, κοινώς κάτι λιγότερο από το τίποτε.
Εχει, αντιθέτως, σημασία το ζητούμενο. Ποιος εκφράζει τη συνείδηση της Ευρώπης σήμερα; Πού βρίσκεται σήμερα η συνείδηση της Ευρώπης; Για να την εντοπίσουμε ας ξεκινήσουμε από την παραδοχή ότι δεν βρίσκεται απαραιτήτως εκεί όπου βρισκόταν χθες. Κοινώς ότι η συνείδηση της Ευρώπης δεν βρίσκεται στο ίδιο σημείο όταν ο πόλεμος είναι στην Ουκρανία, με αυτό που βρισκόταν όταν ήταν στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στον Ψυχρό Πόλεμο ή στον Β΄ Παγκόσμιο. Η ηθική συνείδηση της Ευρώπης υπόκειται στην ευελιξία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Και αυτή είναι η δύναμή της. Δέχεται μια ποικιλία επιλογών.
ΥΓ.: «Η ηθική συνείδηση της Ευρώπης» είναι ο τίτλος της σειράς των σεμιναρίων που ξεκινώ στο Ιδρυμα Θεοχαράκη στις 25 Οκτωβρίου. Οσοι πιστοί προσέλθετε για να συζητήσουμε.