Το μυθιστόρημα «1984» του Τζορτζ Οργουελ αποτελεί διαχρονικό σημείο αναφοράς παγκοσμίως. Μονάχα ο μεγάλος Μίλαν Κούντερα το απαξίωσε ως κραυγαλέο, αδικαιολόγητα προφανές ως προς το «μήνυμα» που θέλει να περάσει. Ο Κούντερα κάτι ξέρει, και για παρακολουθήσεις και διώξεις (τις έζησε στο πετσί του το 1968 με την εισβολή της ΕΣΣΔ στην Πράγα) αλλά και για λογοτεχνία.
Ως γνωστόν, ο Οργουελ εμπνεύστηκε το «1984» από το παράδειγμα της σταλινικής Ρωσίας. Ο Αγγλος δημοσιογράφος και συγγραφέας έγραψε το βιβλίο το 1948 και στον τίτλο «έπαιξε» με τα τελευταία δύο ψηφία της χρονιάς συγγραφής του: έκανε μια αντιστροφή κι έτσι γεννήθηκε το «1984» (εκδόθηκε το 1949). Τα χρόνια εκείνα, το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’40, η σταλινική Ρωσία απολάμβανε τη διάχυσή της στην ανατολική Ευρώπη διά της ωμής επιβολής. Ο Οργουελ, οξυδερκής παρατηρητής του καιρού του καθώς ήταν, το έβλεπε αυτό.
Ωστόσο, εκείνοι που γνωρίζουν την περίπτωσή του σε βάθος λένε πως ο μεγάλος τρόμος του με την κομμουνιστική Ρωσία επήλθε δέκα χρόνια πριν, κατά τη συμμετοχή του στον Ισπανικό Εμφύλιο (όπου τραυματίστηκε στον λαιμό), όταν είδε τις υπόγειες πρακτικές και τις μυστικές μεθοδεύσεις των Σοβιετικών στους κόλπους των Δημοκρατικών.
Το «1984» διατήρησε την αντοχή του στον χρόνο και μετά τον θάνατο του Στάλιν. Ο εφιαλτικός Μεγάλος Αδελφός αναβίωσε στην Ανατολική Γερμανία της Στάζι, ωστόσο, μερίδιο σε αυτού του τύπου την παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων διεκδικούν και οι δυτικές δημοκρατίες. Ενδεικτικά έρχονται στον νου η μακαρθική Αμερική και οι παρακολουθήσεις του FBI. Κάποτε ο Φίλιπ Ντικ, αυτός ο λοξός και ευρηματικός συγγραφέας επιστημονικής μυθοπλασίας, βρήκε την πόρτα του παραβιασμένη και το σπίτι του ανάστατο. Οι υπάλληλοι του Χούβερ τον είχαν βάλει στο μάτι για τα καλά (εντελώς άδικα και παράλογα), γεγονός που ενέτεινε την παράνοια στην οποία βυθίστηκε αργότερα αυτό το λαμπερό μυαλό.
Αλλά ο μακαρθισμός αποδείχθηκε βραχύβιος. Γενικά, σε μια δημοκρατία, πολύ συχνά, αυτού του τύπου τα αποστήματα είναι προϊόντα ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας και σπάνε σχετικά εύκολα – αρκεί να υπάρχει και η πολιτική βούληση. Σε μια δικτατορία, το απόστημα είναι παγιωμένο και αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της.
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι παρακολουθήσεις είναι αμελητέο ζήτημα. «Δεν νοείται τέτοια πράγματα να συμβαίνουν στη χώρα μας – μια δυτική δημοκρατία, με τα προβλήματά της μεν, αλλά με ισχυρή δημοκρατική παράδοση», έγραφε την Κυριακή στην «Κ» η Αρτεμις Σίφορντ («Τελικά, ήμουν κι εγώ στη λίστα», 27.11.2022), η οποία είδε το όνομά της στη λίστα των ατόμων που βρέθηκαν υπό παρακολούθηση. Προφανώς και έχει όλο το δίκιο του κόσμου. Τυχόν συγκρίσεις όμως, π.χ. της σύγχρονης Ελλάδας με την Ανατολική Γερμανία, είναι απλώς κωμικές, αν όχι εξοργιστικές.