Από τον επίλογο των προγραμματικών δηλώσεων του Κυριάκου Μητσοτάκη θα απομονώσω και θα σταθώ στην εύστοχη απόφαση η δεξίωση στα καθ’ ημάς της τεχνητής νοημοσύνης, να αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης κυβερνητικής μέριμνας.
Θα ήθελα επ’ αυτού να διατυπώσω κάποιες σκέψεις, με αφορμή προσωπική μου εμπειρία.
Η «Καθημερινή» της 25ης-26ης Μαρτίου 2023 δημοσίευσε 23 απαντήσεις στο ερώτημα «Ποια είναι η Ελλάδα;». Για την ακρίβεια 24, καθώς η εφημερίδα είχε την ευτυχή έμπνευση να ζητήσει και τον ορισμό του ChatGPT, πρωτοποριακής μηχανής τεχνητής νοημοσύνης. Τον εξής: «Η ελληνικότητα χαρακτηρίζεται από πλούσια κληρονομιά, βαθιά σύνδεση με την αρχαία ιστορία και μυθολογία και ένα ισχυρό αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας. Συχνά εκφράζεται με μια πληθώρα πολιτισμικών παραδόσεων, όπως η μουσική, ο χορός, η κουζίνα, η τέχνη. Η ελληνική γλώσσα είναι επίσης πολύ σημαντικό συστατικό της ελληνικότητας. Αλλα στοιχεία της είναι η έμφαση στην οικογένεια και στην κοινότητα, η αγάπη για το καλό φαγητό και το κρασί και ένα ισχυρό εργασιακό ήθος. Οι Ελληνες είναι επίσης γνωστοί για τη φιλοξενία, τη γενναιοδωρία και το πάθος για τη ζωή».
Η απάντηση της μηχανής θυμίζει διαφημιστικό τουριστικού γραφείου τρίτης κατηγορίας και συγχέει την Ελλάδα με την ελληνικότητα, την ιδιότητα του ελληνικού (του ανήκοντος ή αφορώντος την Ελλάδα), ουσιώδη είτε επουσιώδη. Εξ ου και η σαλάτα αρχαίας ιστορίας, μυθολογίας, εθνικής υπερηφάνειας, γλώσσας, μουσικής, χορού, καλού φαγητού και κρασιού, οικογένειας, φιλοξενίας, γενναιοδωρίας, πάθος για τη ζωή και ισχυρού εργασιακού ήθους, με ενδιαφέρουσα παράλειψη τη φοροδιαφυγή. Που σημαίνει ότι μάλλον δεν τα πάει καλά με ερωτήσεις νοήματος.
Το ερώτημα της «Καθημερινής» ήταν «Ποια είναι η Ελλάδα;», δηλαδή όχι πώς περιγράφεται σαν άψυχο αντικείμενο, αλλά πώς τη βιώνουμε ως έμψυχη πραγματικότητα. Σ’ αυτό το πνεύμα απάντησαν και οι είκοσι τρεις ερωτηθέντες, δίνοντας καθένας τους έναν ορισμό του συλλογικού μας εαυτού. Ας πούμε, ο σκηνοθέτης Βασίλης Παπαβασιλείου: «Ελλάδα είναι ένα ποτό, πηγής σπάνιας μέθης, που μετατρέπεται εύκολα σε εστία hangover»· ο ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος: «Η Ελλάδα είναι μία Ανοιξη που παλεύει να ανθίσει»· ο βιολονίστας Λεωνίδας Καβάκος: «Η Ελλάδα κινείται μεταξύ του ζενίθ και του ναδίρ». Ή ο υπογραφόμενος: «Η Ελλάδα είναι ένας που φωνάζει “ξέρεις ποιος είμαι εγώ;” για να σε τρομάξει, ενώ κατά βάθος θέλει να του πεις τι είναι».
Μόνο όταν το παρελθόν ενεργοποιείται στη ζωή μας και αναπλασμένο προεκτείνεται στο παρόν, μόνο τότε ο χρόνος εκβάλλει δημιουργικά στο μέλλον.
Πρόκειται για δύο στάσεις των οποίων η διαφορά έγκειται σε συναρμολόγηση, αφενός εμπειρικών στοιχείων χωρίς προϋπάρχουσα ενοποιό ιδέα και αφετέρου σε αξιακή αποτίμηση ζωντανής πραγματικότητος, μορφοποιημένης σε νοοτροπίες και συμπεριφορές. Στη μία περίπτωση η μηχανική αντίληψη προσγειώνει τον λόγο στην υλικότητα των αισθητών· στην άλλη, η ποιητική πνοή συνδέει τα πράγματα με τη λαχτάρα του νου για εντελέστερη ανθρωπινότητα. Η μηχανή μπορεί να πει: «Είμαι όλη και όλα»· δεν μπορεί να πει: «είμαι εσύ». Διεκδικεί κυριαρχία επί παντός, χωρίς όμως να διαθέτει αυτοσυνείδηση. Μέτρο της έχει το απειροδύναμο και όχι το ισόρροπο με επίγνωση ορίων, ενώ η λειτουργία της κινείται προς μία κατεύθυνση, καθώς δεν συναιρεί αντίρροπες δυνάμεις, όπως κάθε πραγματικά ζωντανή ολότητα.
Το βλέπουμε και στην απάντηση του ChatGPT στο ερώτημα της «Καθημερινής», με τα ξεψυχισμένα θετικά της «ελληνικότητας» και με αποτέλεσμα το νόημα της Ελλάδος να ταυτίζεται με εξωτερικά γεγονότα της κοινωνίας της. Μόνο με αρμολόγημα «δεδομένων», χωρίς προϋπάρχουσα ιδέα η οποία να τα ιεραρχεί και να τα εμψυχώνει, η εμπειρική έρευνα μένει άκαρπη. Την ευνουχίζει ο σκοπός της αμέσου απαντήσεως, η απόλυτη προτεραιότητά της, ενώ στην πνευματική ζωή μετρά κατ’ εξοχήν το ερώτημα, εν προκειμένω πώς να ζητούμε από τη μηχανή κατάφαση στην ανθρωπινότητα, να μην παραιτούμεθα εν ονόματι του υπολογιστικού παράγοντα από τον αναστοχασμό των δεδομένων της αντιλήψεως. Να μην αρκούμαι σε ό,τι βλέπω, αλλά να αναρωτιέμαι επιπλέον τι σημαίνει αυτό που βλέπω. Να μην αρκείται η σκέψη μου στη λογική της μηχανής. Αυτή ταιριάζει και πλάθει τον παθητικό και ανασφαλή άνθρωπο των βεβαιοτήτων, για να μην πω ότι προάγει έναν κόσμο για αναίσθητους· καλλιεργεί τη γραμμική σκέψη αιτίας και αποτελέσματος, σκέψη φτωχή, κατ’ εξοχήν λαϊκιστική στο όνομα ενός ψευδομέλλοντος, αφού το «μπροστά» χωρίς ζωντανή μνήμη τρέχει προς αδιέξοδα. Μόνο όταν το παρελθόν ενεργοποιείται στη ζωή μας και αναπλασμένο προεκτείνεται στο παρόν, μόνο τότε ο χρόνος εκβάλλει δημιουργικά στο μέλλον.
Η τεχνητή νοημοσύνη ανήκει στο μέλλον, αλλά δεν είναι το μέλλον, για να μην πω, μαζί με τους εφευρέτες της, ότι μπορεί να το θέσει σε κίνδυνο. Συνιστά όμως πολύτιμο μέσο δημιουργίας μεγάλων δυνατοτήτων, υπό τον όρο ότι τιθέμενη από τον χρήστη της στην υπηρεσία της ανθρωπινότητός μας και της αυτογνωσίας μας, θα έχει πάντοτε προ οφθαλμών σεβαστικά τον ανεξάντλητο πλούτο της εσωτερικής μας ζωής.
Ο κ. Στέλιος Ράμφος είναι συγγραφέας.