«Τούτο μόνον ηξεύρω, ότι η ύπαρξις του διαβόλου απεδείχθη σήμερον τετραγωνικώς, και όχι μόνον πειράζει εξωτερικώς τους ανθρώπους, αλλά και εισέρχεται εις το σώμα των. Τους αντιχρίστους Ευρωπαίους σας τόσον καλά εκυρίευσεν ο διάβολος, ώστε τους κατώρθωσε να απιστούν εις την ύπαρξίν του, διά να τον αφήσουν ήσυχον να τους χαλιναγωγή εν πλήρει ανέσει».
Το 1842 ο Γρηγόριος Παλαιολόγος ήταν 48 ετών. Είχε σπουδάσει γεωπόνος στην Αγγλία, τη Γερμανία, την Ελβετία και τη Γαλλία. Εξειδικεύτηκε στην καλλιέργεια της πατάτας και γι’ αυτό ο Καποδίστριας τον διόρισε διευθυντή του Πρότυπου Αγροκηπίου της Τίρυνθας. Εισήγαγε στην Ελλάδα τη βουτυρομηχανή και τα ευρωπαϊκά άροτρα και μετέφερε το ευρωπαϊκό know-how στην αμπελουργία και την οινοποιία.Tο 1837 συμμετείχε στην πρώτη επιτροπή που συστήθηκε με σκοπό να τονώσει την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων. Αυτός ο καλλιεργημένος και ανοιχτόμυαλος Κωνσταντινουπολίτης εγκατέλειψε την Ελλάδα απογοητευμένος για να επιστρέψει στη γενέτειρά του και να πεθάνει εκεί, το 1844. Αφού, όμως, συνέδεσε τ’ όνομά του με το πρώτο καλό ελληνικό μυθιστόρημα, τον «Πολυπαθή» (1839). Στο δεύτερο μυθιστόρημά του, τον «Ζωγράφο» (1842), ο Παλαιολόγος απεικόνισε τα ήθη της νέας πρωτεύουσας, της Αθήνας, σατιρίζοντας με τρόπο σπαρταριστό μια κοινωνία σε μετάβαση, με το ένα πόδι μόνο στη νεωτερικότητα. Σε κεφάλαιο με τίτλο «Δεισιδαιμονικά» εμφανίζει έναν αμόρφωτο ιερέα να υποστηρίζει όσα διαβάσατε στην αρχή. Ενας φιλελεύθερος ορθολογιστής τον αντικρούει με λογικά επιχειρήματα, αλλά ο ιερέας ούτε καταλαβαίνει ούτε έχει διάθεση να ακούσει και στο τέλος εκνευρίζεται: «Σεις οι φιλελεύθεροι, οφθαλμούς έχετε και ουκ όψεσθε τοιαύτα θαύματα [αναφέρεται σε εξορκισμούς “δαιμονισμένων”], ώτα έχετε και ουκ ενωτισθήσεσθε τοιαύτα ρήματα. Οθεν εις μάτην χάνω τους λόγους μου· δόσετέ μοι ό,τι προαιρείσθε διά ν’ αναχωρήσω».
Σκεφτόμουν τον Παλαιολόγο αυτές τις ημέρες καθώς έβλεπα στην τηλεόραση τις τραγελαφικές εικόνες έξω από τα αστυνομικά τμήματα, «εις την πατόκορφα εξευρωπαϊσθείσαν Ελλάδα μας», όπως ειρωνικά σημειώνει. Πού να το φανταστεί ο κοσμοπολίτης και φιλελεύθερος Ελληνας διανοούμενος και επιστήμονας πως δύο αιώνες μετά οι δεισιδαιμονίες που διακωμωδούσε θα αποτελούσαν κεντρικό θέμα και μάλιστα επανειλημμένως: από το «μπόλι» μέχρι τις «ταυτότητες του διαβόλου». Η απογοήτευσή του πιθανόν θα συνοδευόταν και από μια δυσάρεστη έκπληξη, καθώς θα άκουγε τους δεισιδαίμονες να επιστρατεύουν φιλελεύθερα επιχειρήματα: Τα υποχρεωτικά «μπόλια» παραβιάζουν, υποτίθεται, την αυτοδιάθεση, την προσωπική αυτονομία. Οι «διαβολοταυτότητες» το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα.
Κατ’ αρχάς δεν πρέπει να απορριφθούν αυτά τα επιχειρήματα μόνο και μόνο γιατί χρησιμοποιούνται καιροσκοπικά από ανθρώπους που στην πραγματικότητα δεν πιστεύουν στις αρχές της ελευθερίας· που υπερεκπροσωπούνται στις ομάδες μισανθρώπων που υπερθεματίζουν για την παραβίαση ατομικών δικαιωμάτων, προσφύγων, μεταναστών και ΛΟΑΤΚΙ+. Παρομοίως, οι ακροδεξιοί δεν πιστεύουν στην ελευθερία του λόγου και της έκφρασης, αλλά την επικαλούνται για να προστατευθούν οι ίδιοι από τη νομοθεσία κατά του ρατσιστικού λόγου. Ομως, πολλοί φιλελεύθεροι υποστηρίζουμε πως πρέπει να έχουν το δικαίωμα στον απεχθή λόγο τους. Μας ενοχλεί ο καιροσκοπισμός τους, αλλά αυτό δεν αλλάζει το γεγονός πως η ελευθερία του λόγου είναι (για κάθε φιλελεύθερο) ιερή.
Αλλά με τα εμβόλια και τις ταυτότητες; Εδώ υπάρχει μια παρεξήγηση. Ο φιλελεύθερος θα υπερασπιστεί το δικαίωμά σου να μη σου κάνουν το εμβόλιο διά της βίας. Αλλά θα αποδεχθεί κυρώσεις για τη μη συμμόρφωσή σου με εύλογους κανόνες, εφόσον το δημόσιο αγαθό που προστατεύεται (εδώ η δημόσια υγεία) βλάπτεται σοβαρά από την ανορθολογικότητά σου. Εχεις το δικαίωμα να μην κάνεις με το ζόρι εμβόλιο, αλλά όχι και το δικαίωμα να ελέγχεις εσύ όλες τις συνέπειες της επιλογής σου. Αν μείνεις ανεμβολίαστος, απεμπολείς το δικαίωμα να εργάζεσαι σε δημόσιο νοσοκομείο ή να διδάσκεις σε δημόσιο νηπιαγωγείο, θέτοντας σε κίνδυνο ζωές.
Οι ίδιοι που φοβούνται για τα προσωπικά τους δεδομένα σήμερα, απαιτούσαν πριν από 23 χρόνια, με ψευτο-δημοψηφίσματα, να αναγράφεται στις ταυτότητές τους ακόμη και το θρήσκευμα. Η αλήθεια είναι πως η αστυνομική ταυτότητα δεν μας είναι απολύτως απαραίτητη για ταυτοποίηση, αλλά παραμένει χρήσιμη, ιδίως αν εκσυγχρονιστεί. Οσο για την ορθή χρήση της, αυτή την εγγυάται το πολίτευμά μας. Διότι όταν πρόκειται να παραβιαστούν δικαιώματα, δεν εμποδίζεται ένα αυταρχικό κράτος από τον τύπο της ταυτότητας, τα δε προσωπικά μας δεδομένα είναι ήδη καταγεγραμμένα πολλαπλώς. Οι διαμαρτυρόμενοι ας επιδιώξουν, καλύτερα, μια πιο ανοιχτή κοινωνία, που θα ανέχεται τη δεισιδαιμονία τους, αλλά δεν θα ρυθμίζει την κοινωνική συμβίωση με βάση τις μεσαιωνικές αντιλήψεις τους.
Ο κ. Αρ. Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο ΕΚΠΑ.