Παροιμίες, παραμύθια, λαϊκά τραγούδια, παμπάλαια έθιμα (το «κάψιμο του Ιούδα» δεν είναι το μόνο), παραδόσεις, ξόρκια, τα εγκώμια της Μεγάλης Παρασκευής και το δημώδες «Μοιρολόι της Παναγίας», οι κατάρες και οι προφητείες του Κοσμά του Αιτωλού, τα αναθέματα πολλών άλλων προσωπικοτήτων της Εκκλησίας, ειδικά «αποκαλυπτικά» βιβλία για τα μηδέποτε υπάρξαντα «Πρωτόκολλα της Σιών» ή για Εβραίους που πίνουν το αίμα παιδιών στις τελετές τους, και οι εφημερίδες βέβαια, από τις αρχές της ύπαρξής τους, τα πάντα συμβάλλουν ώστε την ώρα που «γεννιόμαστε χριστιανοί», να γεννιόμαστε και με ένα βαρύ φορτίο απέχθειας για τους Εβραίους στην πλάτη. Στην ψυχή δηλαδή. Η χριστιανικότητά μας προϋποθέτει την αντιεβραϊκότητά μας. Και επικυρώνεται από αυτήν. Ε, ποιοι σταύρωσαν τον Χριστό; Οι Εβραίοι δεν τον σταύρωσαν; Οι Ρωμαίοι, που κουβαλάμε και τ’ όνομά τους σαν Ρωμιοί, απλώς ένιπταν τας χείρας τους. Αλλωστε ο ρόλος τους υποβαθμίστηκε ήδη στα Ευαγγέλια και στις αποστολικές επιστολές. Για πολιτικούς λόγους. Πώς θα αποκτούσες κοινό στην αυτοκρατορία, αν την κατηγορούσες ευθέως και συνεχώς για θεοκτονία;
Ενα δεύτερο βαρύ ψυχικό φορτίο, επίσης πατροπαράδοτο, είναι η κληρονομική απέχθεια προς τους Γύφτους. Ε, ποιοι έφτιαξαν τα καρφιά της Σταύρωσης, πέντε μάλιστα και όχι τρία; Οι Γύφτοι τα έφτιαξαν, το λέει και το μοιρολόι της Μεγάλης Παρασκευής. Αυτούς πάντως τους είπαμε Ρομά και αποκοιμίσαμε τη συνείδησή μας. Και για να είναι βαθύτερος ο ύπνος της, της διαβάζουμε ποιήματα που τους υμνούν. Ή τη βάζουμε ν’ ακούσει ρεμπέτικα και λαϊκά για όμορφες Γυφτοπούλες.
Οσον αφορά την αντιπάθεια προς τους Εβραίους και τους Τσιγγάνους, ανήκουμε βέβαια στην Ευρώπη, στη Δύση. Μοιραζόμαστε μία προς μία τις προκαταλήψεις της. Συγκληρονόμος των οποίων υπήρξε και ο Αδόλφος Χίτλερ. Τα εργοστάσια θανάτου που οργάνωσε, για να εξαφανίσει «επιστημονικά» τα ποντίκια, τους υπανθρώπους ή μη ανθρώπους, δεν ήταν ακριβώς απροσδόκητα. Ηρθαν σαν επιστέγασμα ενός μακραίωνου μίσους. Από παροιμία σε παροιμία, από συκοφαντία σε συκοφαντία, από διωγμό σε διωγμό, το μίσος αυτό απέκτησε τα γνωρίσματα του φυσικού. Δεν αυτοσυστηνόταν απλώς σαν δίκαιο και λογικό. Ηταν στη φύση μας πια.
Εμείς οι Ελληνες, πάντως, έχουμε βαθύτερη προϊστορία και σε αυτό το θέμα εν συγκρίσει με τους άλλους Ευρωπαίους. Η γεωγραφία έφερε από πολύ νωρίς σε στενή επαφή τον ελληνισμό και τον εβραϊσμό. Διαβάζουμε στην εισαγωγή του τόμου «Η εβραϊκή παρουσία στον ελλαδικό χώρο (4ος-19ος αι.)» (επιμέλεια Αννα Λαμπροπούλου, Κώστας Τσικνάκης, Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, 2008):
«Η εβραϊκή παρουσία στον ελληνικό χώρο μαρτυρείται ήδη από πολύ νωρίς, όταν, με αφορμή την αιχμαλωσία της Βαβυλώνος και τον πόλεμο των Μακκαβαίων, καθώς και άλλες πολιτικές αναταραχές, προκλήθηκε η έξοδος σημαντικού μέρους του πληθυσμού της πυκνοκατοικημένης Ιουδαίας προς διάφορα σημεία του αρχαίου κόσμου. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ιουδαίου Φίλωνος από την Αλεξάνδρεια, κατά τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα (γύρω στο 40 μ.Χ.), ιουδαϊκές κοινότητες υπήρχαν “εις Θετταλίαν, Βοιωτίαν, Μακεδονίαν, Αιτωλίαν, την Αττικήν, Αργος, Κόρινθον τα πλείστα και άριστα Πελοποννήσου, και ου μόνον αι ήπειροι μεσταί των ιουδαϊκών αποικιών εισίν, αλλά και νήσων αι δοκιμώταται, Εύβοια, Κύπρος, Κρήτη”».
Τα εργοστάσια θανάτου του Χίτλερ δεν ήταν ακριβώς απροσδόκητα. Ηρθαν σαν επιστέγασμα ενός μακραίωνου μίσους.
Ο Ελληνοϊουδαίος φιλόσοφος Φίλων, που γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια περί το 25 π.Χ., ήταν ένας γεφυροποιός. «Προσπάθησε σε όλη του τη ζωή να δημιουργήσει μια γέφυρα που να δένει τον ελληνισμό με τον ιουδαϊσμό, τη φιλοσοφία με τη θρησκεία, τη λογική με την πίστη», διαβάζουμε στο «Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων» του Paul Kroh (μετάφραση Δ. Λυπουρλής – Λ. Τρομάρας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996). Η προσπάθειά του να ερμηνεύσει την «Πεντάτευχο» με τη συνδρομή της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας είχε καθοριστική σημασία για την πορεία του ελληνοϊουδαϊκού συγκρητισμού. Οι χριστιανοί στοχαστές, ιδιαίτερα ο Ωριγένης, επηρεάστηκαν έντονα από τον Φίλωνα και την αλληγορική ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης.
Ο αντισημιτισμός δεν είναι δημιούργημα του χριστιανισμού. Είναι προγενέστερός του. Για παράδειγμα, ο λίβελος κατά των Εβραίων του ρητοροδιδασκάλου Απολλωνίου του Μόλωνος είναι του 1ου αιώνα π.Χ. Με τον χριστιανισμό, ο αντισημιτισμός διεύρυνε το περιεχόμενό του και επιδεινώθηκε. Αυτό όμως δεν συνέβη τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Χριστό, όταν οι χριστιανοί, ακριβώς επειδή οι περισσότεροι ήταν Εβραίοι, είχαν να αντιμετωπίσουν ένα κύμα συκοφαντιών. Λόγου χάρη ότι ήταν αιματοπότες. Στους αιώνες που ακολούθησαν, τις οικτρές αυτές κατηγορίες τις άκουγαν μόνο οι Εβραίοι. Και τις άκουγαν πια και από τους χριστιανούς. Ιδίως από αυτούς.
Μια συνοπτική ιστόρηση εδώ, από τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου. Γράφει στο άρθρο της «Η εικόνα του Εβραίου στην ελληνική πεζογραφία: Στερεοτυπικές εικόνες και λογοτεχνία διαπόμπησης» (εμπεριέχεται στο βιβλίο «Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο: Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια», επιμέλεια Εφη Αβδελά, Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού – εκδόσεις Γαβριηλίδης, 1995):
«Η αμιξία, που καταλογίζει τους Εβραίους ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, η μισανθρωπία, που τους προσάπτει ο Φίλων, παύουν να είναι αθώοι χαρακτηρισμοί, από τη στιγμή που η επιλογή των Εβραίων, στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, να ζουν σε περιοχές με προοδευτικά αυξανόμενο χριστιανικό πληθυσμό διατηρώντας τις θρησκευτικές και πολιτιστικές τους συνήθειες, δηλαδή μιαν ιδιαίτερη πολιτισμική, εθνική ή εθνοτική ταυτότητα, μεταφράζεται ως αρνητική, επίφοβη και αξιόποινη ενέργεια. Είναι η στιγμή του περιθωρίου, η στιγμή της τοποθέτησής τους στην ακάθαρτη περιοχή, θέση στην οποία οι Εβραίοι επρόκειτο να μείνουν επί αιώνες. Τη θέση αυτή ο ελληνικός πολυθεϊσμός την προετοίμασε και ο χριστιανικός κόσμος την κατακύρωσε: οι Βυζαντινοί τής έδωσαν νομικό πλαίσιο και ο δυτικός Μεσαίωνας την υλική της υπόσταση, με τον επιβεβλημένο και γενικό εγκλεισμό σε γκέτο, με την επιβολή ειδικής ενδυμασίας, με χαρακτηριστικό γνώρισμα ένα κίτρινο καπέλο».
Κάθε φορά πάντως που το Ισραήλ καταχράται το «δικαίωμά του στην αυτοάμυνα», όπως τώρα, που μακελεύει τη Γάζα, αναγκάζοντας ακόμα και τον ΟΗΕ να μιλήσει για ενδεχόμενα εγκλήματα πολέμου και γενοκτονία, εγείρεται το εξής ερώτημα: Είναι αντισημιτισμός, όπως επιμένει ο Νετανιάχου και η ακροδεξιά κουστωδία του, ακόμα και η ηπιότερη κριτική της πολεμικής δράσης του Ισραήλ; Θα συνεχίσω την επόμενη Κυριακή.