Τις πρώτες μέρες της φετινής χρονιάς, έγραφα εδώ πάλι για την Ευρώπη, με αφορμή δύο μικρά βιβλία, το ένα του Τζορτζ Στάινερ και το άλλο του Κούντερα. Χαίρομαι που ένα καινούργιο βιβλίο, ογκώδες αυτή τη φορά αλλά τερπνό αναγνωστικά, μου δίνει την ευκαιρία, στο κλείσιμο της χρονιάς, να επανέλθω στο θέμα. Πρόκειται για το βιβλίο του ιστορικού, πολιτικού αναλυτή και δημοσιογράφου Τίμοθι Γκάρτον Ας «Πατρίδες. Μια προσωπική ιστορία της Ευρώπης» (μτφρ. Δημήτρης Δουλγερίδης, Ψυχογιός, 2023). Ο πληθυντικός του τίτλου δηλώνει μονολεκτικά ότι η Ευρώπη είναι για τον συγγραφέα η τεράστια εκείνη περιοχή όπου μπορεί να έχει κανείς πολλές πατρίδες, όπως και ο ίδιος, πέρα από τη γενέθλια Αγγλία, τις χώρες δηλαδή στις οποίες έζησε και αγάπησε. Στον υπότιτλο του βιβλίου δηλώνεται η ιδιαιτερότητά του, αλλά και υποδεικνύεται, πιστεύω, ο τρόπος ανάγνωσής του: ιστορία της Ευρώπης, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι σήμερα, αλλά όχι συστηματική και «αντικειμενική», μα προσωπική, μέσα από τη ζωή του συγγραφέα, τα ταξίδια και τα ημερολόγιά του, τις συναντήσεις και συζητήσεις του με πολιτικούς ηγέτες όσο και με καθημερινούς ανθρώπους. Μια ιστορία της Ευρώπης γραμμένη σε πρώτο ενικό.
Η προσωπική ευρωπαϊκή ιστορία του Γκάρτον Ας αρχίζει ουσιαστικά το 1970, μαζί με τα πρώτα ταξίδια του, ενώ η εξιστόρηση των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων ακολουθεί τα ίχνη του πατέρα του, ο οποίος έλαβε μέρος, στις 6 Ιουνίου 1944, στην απόβαση στη Νορμανδία. Αν για τον Οργουελ η καθοριστική ευρωπαϊκή εμπειρία ήταν ο ισπανικός εμφύλιος, για τον Γκάρτον Ας ήταν η Πολωνία της δεκαετίας του 1980, η Πολωνία του ειρηνικού και αναίμακτου, από τη μεριά τουλάχιστον της Αλληλεγγύης, αγώνα για την ελευθερία (σ. 120-123) Η Ευρώπη αυτού του Αγγλου που έχασε την ευρωπαϊκή ιθαγένεια εξαιτίας της ψήφου των συμπατριωτών του (σ. 334, 417) είναι αδιαίρετα η Δυτική, Κεντρική και Ανατολική, η καρδιά του πάντως χτυπάει πιο δυνατά στην Κεντρική, τόσο ώστε να δηλώνει Κεντροευρωπαίος (σ. 16).
Μια προσωπική ιστορία της Γηραιάς Ηπείρου από τον ιστορικό, πολιτικό αναλυτή και δημοσιογράφο Τίμοθι Γκάρτον Ας.
Η πιο ευφορική στιγμή της προσωπικής ευρωπαϊκής ιστορίας του Γκάρτον Ας ήταν το 1989 και η πτώση της μιας μετά την άλλη των κομμουνιστικών δικτατοριών (έχει προηγηθεί η πτώση των νοτιοευρωπαϊκών τη δεκαετία του ’70). Υπάρχει τότε απτή στην ατμόσφαιρα η ελπίδα για μια Ευρώπη της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, ενιαία και πολύμορφη. Προσωπικότητες όπως ο Βάτσλαβ Χάβελ στην Τσεχοσλοβακία ή ο Μπρόνισλαβ Γκερέμεκ στην Πολωνία την εγγυώνται. Αντιθέτως, η πιο δύσκολη και πικρή στιγμή ήταν, νομίζω, το Brexit, στο οποίο αφιερώνει ζυγισμένες και ψύχραιμες σελίδες (σ. 334-350).
Η ευφορία ωστόσο που γέννησε το γκρέμισμα του Τείχους του Βερολίνου, αυτού του συμβόλου της ανελευθερίας και της διαίρεσης, δεν κράτησε πολύ. Ακολούθησαν πέντε διαδοχικοί πόλεμοι στη Γιουγκοσλαβία, δύο στην Τσετσενία, η 9/11, η εισβολή στο Ιράκ, η ισλαμιστική τρομοκρατία, η άνοδος της Ακροδεξιάς και τα νέα τείχη εναντίον των μεταναστών και των προσφύγων. Η νικήτρια του Ψυχρού Πολέμου Αμερική, αδιαφορώντας για τα γυρίσματα του καιρού και περιφρονώντας το μάθημα της αρχαίας τραγωδίας, οδηγήθηκε στην ύβρι, αλλά υπήρξε ακόμη, κατά τον συγγραφέα, και η ύβρις της Ευρωζώνης, η ύβρις του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού (σ. 290-291). Επιμένει ωστόσο, αυτοκριτικά, σε μιαν άλλη: «Και, ναι, η ύβρις των φιλελεύθερων σαν εμένα, που πιστεύαμε ότι μπορούσαμε να προχωρήσουμε από μια ελεύθερη Ευρώπη σε έναν ελεύθερο κόσμο. Ο στόχος δεν ήταν λάθος. Τον πιστεύω μέχρι σήμερα. Λάθος ήταν η εκτίμηση για το πώς –και πόσο γρήγορα– μπορούσαμε να φτάσουμε σε αυτόν. Ταυτίσαμε το όνειρό μας για τη διάχυση της ατομικής ελευθερίας με ένα συγκεκριμένο μοντέλο καπιταλισμού. […] Το μοντέλο αυτό οδήγησε σε επίπεδα ανισότητας που η Δύση είχε να δει τουλάχιστον εκατό χρόνια. […] Η ανισότητα δεν ήταν μόνο οικονομική και κοινωνική αλλά και πολιτισμική: ανισότητα ως προς τη φροντίδα και τον σεβασμό. […] Κι όμως, η ισότητα είναι ουσιώδες χαρακτηριστικό για όποιο είδος φιλελευθερισμού θέλει να τιμά το όνομά του. […] Πουθενά αλλού δεν ήταν η ύβρις του παγκοσμιοποιημένου και χρηματιστικοποιημένου καπιταλισμού πιο εμφανής από ό,τι στις ετήσιες συναντήσεις του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο ελβετικό θέρετρο Νταβός. […] Μέσα σε αυτούς τους μεγαλειώδεις κήπους των ηδονών περιφέρονταν διοικητικά στελέχη, τραπεζίτες, διευθυντές hedge funds και επενδυτές κεφαλαίων επιχειρηματικού κινδύνου, αλαμπρατσέτα με τις συχνά νεότερες, όμορφες συζύγους τους, οι οποίες φορούσαν κοσμήματα αξίας ίσης με το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν μιας μικρής αφρικανικής χώρας» (σ. 291-292).
Στο τέλος του «Αμλετ», όταν πάνω στη σκηνή κείτονται νεκροί η Γερτρούδη, ο Λαέρτιος, ο Κλαύδιος και ο ίδιος ο Αμλετ, φτάνει ο Φόρτινμπρας, ο Νορβηγός πρίγκιπας, να βάλει τάξη στο χάος. Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου τον ρόλο του σαιξπηρικού Φόρτινμπρας στην κατεστραμμένη Ευρώπη ανέλαβαν η Αμερική και η Σοβιετική Ενωση (σ. 94). Ο συγγραφέας κάποια στιγμή αναρωτιέται μήπως σήμερα αυτός ο Φόρτινμπρας της Ευρώπης είναι Κινέζος (σ. 91). Θεός φυλάξοι! Με τούτη, ωστόσο, τη σαρωτική άνοδο της Ακροδεξιάς στις ευρωπαϊκές πατρίδες, μπορεί να είναι και κάποιος ακόμη χειρότερος. Η Ρωσία, την οποία ο Γκάρτον Ας τη θέλει μέσα στην Ευρώπη, είναι μια φασιστική δικτατορία, η δε Ουγγαρία δεν είναι πλέον δημοκρατία. Η αντιδημοκρατική απειλή είναι πραγματική. Πριν απελπιστούμε ολότελα, ας στρέψουμε πάλι το βλέμμα στην προσφιλή στον συγγραφέα μας Πολωνία, την πρώτη πατρίδα της γυναίκας του. Αν το βιβλίο κυκλοφορούσε λίγο αργότερα, θα περιείχε, είμαι βέβαιος, λίγες σελίδες για τις πολωνικές εκλογές του Οκτωβρίου, όπου ύστερα από οκτώ χρόνια ακροδεξιού αυταρχισμού, είδαμε μια τεράστια κινητοποίηση των πολιτών (74% συμμετοχή στις εκλογές) για να αποκατασταθεί το κράτος δικαίου στη χώρα και η ευρωπαϊκή πορεία της. Τα τρία κόμματα της δημοκρατικής αντιπολίτευσης επικράτησαν καθαρά, με απόλυτη πλειοψηφία, στη Βουλή και στη Γερουσία. Εχει σημασία μία εκλογική λεπτομέρεια: το κυβερνών ακροδεξιό κόμμα είχε την πανούργα ιδέα να διεξαγάγει, μαζί με τις εκλογές για τη Βουλή και τη Γερουσία, την ίδια ημέρα, και δημοψήφισμα για τη μετανάστευση. Το 60% των ψηφοφόρων το ακύρωσαν αρνούμενοι ενυπόγραφα να συμμετάσχουν! Θέλω δηλαδή να καταλήξω, καταφεύγοντας στο πρόσφατο πολωνικό παράδειγμα, πως, αν υπάρξει ενεργή δημοκρατική αντίδραση των πολιτών σε όλες τις ευρωπαϊκές πατρίδες μας, ίσως να μη χρειαστεί κανενός είδους Φόρτινμπρας.
