Από την 11η Σεπτεμβρίου 2001 μέχρι την τρομοκρατική επίθεση στο Charlie Hebdo και το τρομοκρατικό αντισημιτικό χτύπημα στο εβραϊκό παντοπωλείο στο Παρίσι, οι «θεωρίες της συνωμοσίας», με την αποφασιστική μεσολάβηση του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, γνωρίζουν ιδιαίτερη άνθηση. Ανασυγκροτούν και ανανεώνουν μια μανιχαϊκή κοσμοαντίληψη, έναν σκοταδιστικό τρόπο σκέψης και δράσης, απειλητικό για τις δημοκρατικές και πλουραλιστικές κοινωνίες.
Στο παρόν πολύ πρόσφατο δοκίμιό του, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Επίκεντρο (σε μετάφραση-επιστημονική επιμέλεια-επίμετρο: Αναστασίας Ε. Ηλιαδέλη και πρόλογο Ανδρέα Πανταζόπουλου), ο φιλόσοφος, ιστορικός των ιδεών και πολιτειολόγος, Πιέρ-Αντρέ Ταγκιέφ (Pierre-André Taguieff), διευθυντής ερευνών στο CNRS, εκθέτοντας με απλό, κριτικό και συνοπτικό τρόπο όλες τις θεωρητικές επεξεργασίες και έρευνες, έως τις πλέον πρόσφατες, περί «συνωμοσιολογίας», αναλύει τα χαρακτηριστικά της, τη «λογική» και τους μυστικοποιητικούς μηχανισμούς της, τα πρόσωπά της και τον λόγο της. Αναδεικνύει την ιδεολογική της προσφορά, αλλά και μια ορισμένη κοινωνική ζήτηση για εξ αποκαλύψεως «αλήθειες», που «μας κρύβουν οι ισχυροί», νέες απατηλές βεβαιότητες εν μέσω μιας χαώδους κίνησης του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας.
«Η εποχή στην οποία ζούμε», γράφει ο Ταγκιέφ, «αυτήν μιας παγκοσμιοποίησης που εμφανίζεται ανεξέλεγκτη και πηγή χάους, χαρακτηρίζεται από ισχυρή αύξηση των αβεβαιοτήτων και των φόβων που αυτές προκαλούν ή ενισχύουν εκ του γεγονότος της κυκλοφορίας τους σε πραγματικό χρόνο. Οι σύγχρονοί μας νιώθουν αποκομμένοι του παρελθόντος, αβέβαιοι ενώπιον του μέλλοντος και δύσπιστοι ή αποπροσανατολισμένοι έναντι του παρόντος. Εξού και μια βαθιά απελπισία, η οποία προδιαθέτει τα άτομα να είναι εύπιστα, την ίδια στιγμή που αναζητούν την ασφάλεια. Η εποχή μας είναι επίσης αυτή όπου οι φόβοι που προκαλούνται από τις ραγδαίες, απρόβλεπτες και ακατάληπτες αλλαγές συνοδεύονται από ισχυρά κύματα υποψίας, τα οποία ωθούν να ερμηνεύονται τα πιο ανησυχητικά γεγονότα ως πολυάριθμες ενδείξεις της ύπαρξης αόρατων δυνάμεων που “καθοδηγούν τον κόσμο”, ικανές να παίρνουν την χιμαιρική μορφή “μιας κυβέρνησης πίσω από τις κυβερνήσεις”. Σε αυτή την προοπτική, οι μυστικές υπηρεσίες (CIA, Μοσάντ, κ.λπ.) ή ισχυρές μυστικές ομάδες προσλαμβάνονται ως οι πραγματικοί δρώντες της πορείας της Ιστορίας που λαμβάνει χώρα. Οι “κυρίαρχοι του κόσμου” γοητεύουν και ανησυχούν (…)
»Ο φόβος και η καταγγελία της αόρατης εξουσίας συνιστούν μείζον χαρακτηριστικό της λεγόμενης λαϊκιστικής στάσης. Καταρχάς, το να είναι κανείς λαϊκιστής σημαίνει να υποστηρίζει ότι δεν είμαστε ίσοι στην πρόσβαση της εξουσίας και του πλούτου και, στη συνέχεια, να θεωρεί ότι υπάρχει εδώ μια αδικία που εκπροσωπεί έναν επαρκή λόγο για να εξεγειρόμαστε κατά της κοινωνικής τάξης και του πολιτικού κατεστημένου (“το Σύστημα”, λένε οι νεο-λαϊκιστές). Οι λαϊκιστές καταγγέλλουν τις κρυμμένες δυνάμεις οι οποίες σφετερίζονται την εξουσία και την ασκούν στα κρυφά προς όφελός τους. Γι’ αυτόν τον λόγο, σε όλες τις μορφές πολιτικού λαϊκισμού που παρατηρούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα στην Δύση, συναντάμε συνωμοσιολογικές αφηγήσεις (…)
»Υπό το συνωμοσιολογικό βλέμμα, οι συμπτώσεις δεν είναι ποτέ τυχαίες, ενέχουν αξία ενδείξεων, αποκαλύπτουν τις κρυμμένες διασυνδέσεις και επιτρέπουν να κατασκευάζονται ερμηνευτικά υποδείγματα για τα γεγονότα. Οι ενδείξεις με τη σειρά τους μετατρέπονται σε αποδείξεις, πράγμα που επιτρέπει στους “θεωρητικούς” της συνωμοσίας να προσδίδουν ορθολογικό ύφος, και μάλιστα “επιστημονικό” στις εξηγητικές τους αφηγήσεις – τις πλασματικά εξηγητικές. Ετσι, αυτές οι αφηγήσεις αναμειγνύουν το ανορθολογικό με το ορθολογικό. Αυτό που ονομάστηκε “παρανοϊδές” ή “παρανοϊκό” ύφος στην αμερικανική πολιτική από τον Αμερικανό ιστορικό Ρίτσαρντ Χοφστάντερ συναντάται σε όλες τις μορφές του συνωμοσιολογικού λόγου. Πρόκειται για “ύφος” ή “ρητορική” που παρουσιάζει πολλές αναλογίες με τα παρανοϊκά παραληρήματα τα οποία καταγράφονται από τους κλινικούς ερευνητές. Αυτές οι αναλογίες δεν προϋποθέτουν καθόλου την αναγωγή των συνωμοσιολογικών αφηγήσεων σε ψυχοπαθολογικά συμπτώματα. Παρατηρούμε ότι, από την έλευση του Διαδικτύου, η συνωμοσιολογική προσφορά συνάντησε ισχυρή ζήτηση, που αυτό την ενίσχυσε και την ήλεγξε, τροφοδοτώντας μια “λαϊκή παράνοια”, την οποία θα έπρεπε να την ονομάσουμε “ομαλή” και που τοποθετείται στην καρδιά της νέας παγκοσμιοποιημένης κουλτούρας της συνωμοσίας.
»Το να σκέφτεται κανείς τα ιστορικά γεγονότα σύμφωνα με το σχήμα της συνωμοσίας, ισοδυναμεί με το να τα συλλαμβάνει ώς τις ορατές πραγματώσεις συνειδητών προθέσεων. Σε αυτήν την προοπτική, αυτήν της “θέσης της συνωμοσίας” ή της “θεωρίας της συνωμοσίας”, το να εξηγείται ένα φαινόμενο μέσω των αιτιών του, είναι σαν να υποδεικνύεται το ατομικό ή συλλογικό υποκείμενο φορέας της πρόθεσης, η οποία θα πραγματοποιηθεί μέσα στην Ιστορία. Αυτά τα υποκείμενα, ατομικά ή ομαδικά, προσλαμβάνονται ως δρώντες των οποίων οι προθέσεις ή οι στοχεύσεις ενέχουν αιτιακή αξία ή λειτουργία. Θεωρούνται ότι δρουν σύμφωνα με βάση τα συμφέροντά τους, που πολύ συχνά τα αποκρύβουν. Το μυστικό είναι αναγκαία προϋπόθεση της ισχύος τους για δράση, δηλαδή του να κάνουν τους άλλους να πιστεύουν και του να τους κάνουν να δρουν (αυτό που ονομάζεται “χειραγώγηση”).
»Επομένως, η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου προϋποθέτει να ταυτοποιούνται τα σχέδια ή τα κρυμμένα πλάνα ενός ατόμου ή μιας ομάδας που αποτελούν την αναγκαία και επαρκή αιτία του. Το διακύβευμα είναι να ταυτοποιηθούν τα άτομα ή οι ομάδες, που θεωρούνται ότι έχουν συμφέρον ώστε να παραχθεί το ένα ή το άλλο κοινωνικό φαινόμενο. Από εδώ απορρέει και η ερώτηση του τύπου “Ποιος ωφελείται…;” (από αυτό το έγκλημα, από αυτή την επίθεση, από έναν πόλεμο, από μία επανάσταση, από μία οικονομική κρίση, αλλά και από το Σχολείο, τη Δικαιοσύνη, την Κουλτούρα, κ.λπ.), που πάντα τίθεται από τους “θεωρητικούς” της συνωμοσίας. Σε αυτούς τους τελευταίους αρέσει να παρουσιάζονται ως απομυστικοποιητές (…).
»Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι στο πεδίο των ενεργητικών ή ανατρεπτικών μειονοτήτων, το συνωμοσιολογικό όπλο χρησιμοποιείται από τους εξτρεμιστές και των δύο πλευρών, με την διαφορά τους να εντοπίζεται στον τονισμό και το λεξιλόγιο: η άκρα αριστερά καταγγέλλει περισσότερο την “καπιταλιστική” ή “νεοφιλελεύθερη” συνωμοσία (που αποδίδεται σε κυνικές χρηματιστικές δυνάμεις), η άκρα δεξιά την “παγκοσμιστική” συνωμοσία (που αποδίδεται στους οπαδούς του “κοσμοπολιτισμού” ή της “παγκόσμιας διακυβέρνησης”, που χειραγωγούνται προς όφελος των “διεθνών τραπεζιτών”).
»Η διαβολοποίηση του “διεθνούς χρηματιστικού κεφαλαίου” παραμένει ο πρωταρχικός τόπος της νέας συνωμοσιολογικής ρητορικής, η οποία προσαρμόστηκε στον αντικαπιταλισμό και τον αντιπαγκοσμισμό, ιδεολογικές θέσεις ευρέως παρούσες στο πεδίο της κοινής γνώμης. Αυτή η απωθητική μορφολογία συναντάται κυρίως στους σημερινούς καταγγέλλοντες των Illuminati, χιμαιρικά πρόσωπα που ανάγονται σε εκπροσώπους της “παγκόσμιας Ελίτ” ή της “παγκόσμιας υπερτάξης”, νέα ονόματα των “μυστικών κυρίαρχων του κόσμου”, ανώνυμες δυνάμεις στις οποίες τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών απέδωσαν εθνοτική ταυτότητα. Οι συνωμοσιολόγοι ιδεολόγοι συμμερίζονται με τους συγκαιρινούς τους αυτές τις προφάνειες που προσιδιάζουν στην κοινή λογική της εποχής, γι’ αυτό και μπορούν να ασκούν σε αυτούς επιρροή, προσφέροντάς τους ελκυστικές αφηγήσεις. Με αυτήν την έννοια παίζουν τον ρόλο του καθρέφτη της εποχής, και ταυτοχρόνως τον ρόλο των προφητών ή των γκουρού.»