Αλλιώς σκόπευα να ξεκινήσω αυτό το σχόλιο για την ταινία «Ο εμποράκος» του Ιρανού σκηνοθέτη Ασγκάρ Φαραντί («Παρελθόν», «Ενας χωρισμός»), που κοντεύει να συμπληρώσει μήνα στις κινηματογραφικές αίθουσες· σιωπηλά και υποδόρια, όπως ίσως και η πλειονότητα των ιρανικών παραγωγών που επιδεικνύουν μακροβιότητα.
Ομως, καθώς η σύνδεση με το δημοφιλές θεατρικό του Αρθουρ Μίλερ «Ο θάνατος του εμποράκου» είναι αναπόφευκτη –αν και απολύτως δευτερεύουσα– ανέτρεξα στην αυτοβιογραφία του Μίλερ («Στη δίνη του χρόνου», εκδ. Καστανιώτη, 1988). Στις σελίδες που αναφέρεται στη διαδικασία συγγραφής του έργου (το 1948), γράφει σε ένα σημείο: «Σε κάποια μακρινή γωνιά του νου μου ίσως να υπήρχε και κάτι με πολιτική σημασία· την ατμόσφαιρα διαπερνούσε τότε η οσμή μιας νέας Αμερικής –που γεννιόταν μόνο και μόνο επειδή, όπως είχα διαπιστώσει, η Ευρώπη πέθαινε ή είχε πεθάνει– κι εγώ αποζητούσα να αποθεώσω μπροστά στους νέους αρχηγούς και στους τόσο αυτάρεσκους βασιλιάδες το πτώμα ενός πιστού τους». Το πτώμα είναι του Γουίλι Λόμαν, που αντιπροσωπεύει την, διακαή και διαχρονική, προσπάθεια ενός μικρο-μεσοαστού πλασιέ εμποράκου να επιβιώσει στην αυταπάτη ενός ονείρου, ζώντας την ήττα στο ψεύδος και στη συντριβή.
Οι αναλογίες αλλάζουν στις δεκαετίες, όπως και οι συσχετισμοί δυνάμεων. Ας δούμε όμως πού βρίσκονται σήμερα η Αμερική και η Ευρώπη. Αυτή η «νέα» Αμερική (τα εισαγωγικά γιατί δεν πρόκειται για απρόσμενη, άγνωστη και νέα) που αναδύθηκε με την εκλογή του Τραμπ και η ημιδιαλυμένη Ευρώπη, που προσπαθεί να κρατήσει τη συνοχή της, επικαλούμενη αρχές και αξίες τις οποίες έχει, εν πολλοίς, απεμπολήσει.
Το ζευγάρι των πρωταγωνιστών στην ταινία του Φαραντί, ο Εμάντ και η Ράνα, νέοι άνθρωποι, στο σημερινό Ιράν –εκείνος εκπαιδευτικός–, που ανεβάζουν σε ερασιτεχνικό θέατρο το έργο του Μίλερ, δεν έχουν εμφανώς σχέση ούτε με την Ευρώπη ούτε με την Αμερική του συγγραφέα. Ζουν σε ένα διαμέρισμα που έχει υποστεί σοβαρές ρωγμές και αναγκάζονται να μετακομίσουν. Πώς ερμηνεύει ο Ασγκάρ Φαραντί την παραλληλία, ανάμεσα στα πρόσωπα του Μίλερ και στη σημερινή Τεχεράνη; «Το έργο προσφέρεται για πολλές ερμηνείες. Η πιο σημαντική διάστασή του είναι η κριτική ματιά σε μια ιστορική περίοδο της Αμερικής κατά την οποία καταστράφηκε μια κοινωνική τάξη. Η κοινωνική κριτική, που βρίσκεται στην καρδιά του έργου, ισχύει και για τη χώρα μου σήμερα. Μια άλλη διάσταση του έργου είναι η πολυπλοκότητα των σχέσεων μέσα στην ίδια οικογένεια. Στη σκηνή, ο Εμάντ και η Ράνα υποδύονται τους ρόλους του εμποράκου και της συζύγου του. Στη ζωή, θα έρθουν αντιμέτωποι με τον εμποράκο και την οικογένειά του και θα πρέπει να αποφασίσουν τη μοίρα του» («Κ» 15/01/2017, του Δημήτρη Μπούρα).
Είτε είναι πρόφαση είτε όχι, είτε είναι οργανικά δεμένο με την ταινία είτε όχι, το θεατρικό του Μίλερ φωτίζεται μέσα από την πολυπλοκότητα της ζωής με επιπλέον διλήμματα. Οι ήρωες «παίζουν» τους εαυτούς τους, παίρνουν αποφάσεις ή δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα, καθοδηγούμενοι από τις κοινωνικές επιταγές. Μια νεαρή γυναίκα που δεν θέλει να καταγγείλει στην αστυνομία την επίθεση που δέχτηκε από έναν άντρα στο μπάνιο του σπιτιού της, η στάση των γειτόνων, η αντίδραση του άντρα της, ο ηλικιωμένος εμποράκος που δεν αντέχει τον εξευτελισμό.
Κοινωνίες που προστατεύουν, κοινωνίες που αποσιωπούν· άνθρωποι που δοκιμάζονται και νομίζουν ότι θα βρουν στην τιμωρία και στην εκδίκηση τη δικαίωση για το «λάθος»· η υποκρισία που έχει μόνο σύμμαχο το ψέμα· η αρρυθμία μιας ζωής που χάνει τον βηματισμό της κάτω από το βάρος της συγκάλυψης.
Οι ήρωες της ταινίας καταφεύγουν στο σπίτι με τις ρωγμές για να δώσουν λύση στο δράμα τους. Μόνο που οι ρωγμές δεν είναι στους τοίχους. Ισως και να μην ήταν ποτέ.