Ενα ήταν το θέμα που απασχολούσε τον Σταύρο Ζουμπουλάκη σε όλη τη διάρκεια της συνάντησής μας. Επανερχόταν σε αυτό με κάθε αφορμή, έμοιαζε με βάσανο και αγωνία. Προσπεράσαμε σχεδόν με συνοπτικές διαδικασίες θέματα «υποστελέχωσης και υποχρηματοδότησης» που αντιμετωπίζει η Εθνική Βιβλιοθήκη, για να εστιάσουμε στο, κατά τη γνώμη του, πρωτεύον: «Το πρόβλημα της Βιβλιοθήκης είναι ένα. Είναι μια φτωχή βιβλιοθήκη. Δεν είναι εθνική. Το ελληνικό κράτος απέκτησε δύο θαυμάσια κτίρια, το Βαλλιάνειο στις αρχές του 20ού αιώνα και το νέο και ιδεώδες, στο ΚΠΙΣΝ, τον 21ο, αλλά δεν έφτιαξε εθνική βιβλιοθήκη».
Οταν ο μακροβιότερος ίσως πρόεδρος της ΕΒΕ, από το 2013 ανανεώνεται η θητεία του ως επικεφαλής του Εφορευτικού Συμβουλίου, στέλνει σήμα κινδύνου, οφείλει να μιλήσει για τις αιτίες και να προτείνει τη λύση.
«Θα σας εξηγήσω τι εννοώ: η αποστολή της ΕΒΕ όπως περιγράφεται και στον νόμο είναι, πρώτον, να συγκεντρώνει την εθνική παραγωγή, ό,τι γράφεται στην Ελλάδα και ό,τι γράφεται στα ελληνικά στις άλλες χώρες. Και δεύτερον, να συγκεντρώνει ό,τι έχει να κάνει με τον ελληνισμό στη διαχρονία του από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα σε οποιαδήποτε γλώσσα. Οπως και με την πρόσληψη αυτού του πολιτισμού από τις άλλες κουλτούρες. Πώς προσέλαβε, για παράδειγμα, την αρχαία Ελλάδα η Αναγέννηση, το Ισλάμ, ο γερμανικός ρομαντισμός; Πώς προσέλαβε το Βυζάντιο ο σλαβικός κόσμος; Η θεμελιώδης ιδέα είναι να δημιουργήσουμε μια βιβλιοθήκη που θα είναι μοναδική σε όλον τον κόσμο σε ό,τι αφορά τον ελληνισμό. Οποιος μελετητής θέλει να ασχοληθεί με αυτό το θέμα να είναι υποχρεωμένος να περάσει από την ΕΒΕ. Το πρότυπό μου –το λέω πάντα– είναι η Βιβλιοθήκη του Ισραήλ, που είναι απροσπέραστη σε ό,τι αφορά την ιστορία του εβραϊσμού. Εχει αυτή τη στιγμή 5 εκατ. βιβλία. Σε ένα κράτος που ιδρύθηκε το 1948. Η ΕΒΕ, σε ένα κράτος που ιδρύθηκε το 1827, έχει 613.000 εγγραφές».
– Η μεταφορά από το Βαλλιάνειο, στην Πανεπιστημίου, στο ΚΠΙΣΝ στο Φάληρο δεν ωφέλησε;
– Ασφαλώς, εκατό τοις εκατό. Δεν είναι μόνο ότι ασφυκτιούσε εκεί. Αυτή τη στιγμή οι συνθήκες συντήρησης και φύλαξης των χειρογράφων, των αρχείων κ.λπ. είναι μοναδικές. Εχουμε τα πιο σύγχρονα μηχανήματα ψηφιοποίησης. Στο Βαλλιάνειο κάθε φορά που έβρεχε βάζαμε λεκανάκια. Ξέραμε τα σημεία… Δεν τα μεταφέρω εκ διηγήσεων. Τα έζησα.
– Πού οφείλεται η «φτώχεια» στην οποία αναφέρεστε;
– Σε πολλούς παράγοντες, που αφορούν το κράτος, την ίδια τη Βιβλιοθήκη και τις κατά καιρούς διευθύνσεις της και την ακαδημαϊκή κοινότητα. Από την εθνική παραγωγή δεν νομίζω ότι έχουμε θησαυρίσει πάνω από το 10% με 15%, όχι τόσο στα βιβλία όσο στα περιοδικά, στις εφημερίδες, στα φυλλάδια, στα εφήμερα έντυπα.
– Και γιατί πρέπει να θησαυριστεί κάθε έντυπο, ορισμένα με ελάχιστο κύκλο ζωής;
– Γιατί οφείλει η ΕΒΕ να είναι το εθνικό θησαυροφυλάκιό μας. Κάποιος ερευνητής θα τα χρειαστεί αυτά. Δεν είναι μια οποιαδήποτε ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη. Εχει 20 χρόνια η ΕΒΕ να αγοράσει ξένο βιβλίο. Αυτή τη στιγμή η Βιβλιοθήκη στο νέο κτίριο έχει τη δυνατότητα να φιλοξενεί ταυτοχρόνως 500 αναγνώστες. Μιλώ για την ερευνητική βιβλιοθήκη όχι για τα ανοιχτά αναγνωστήρια. Ξέρετε πόσοι ερευνητές δουλεύουν; Δέκα την ημέρα. Γιατί; Γιατί δεν βρίσκουν αυτό που θέλουν, σε οποιοδήποτε πεδίο και να δουλεύουν. Με 613.000 εγγραφές δεν είναι Εθνική Βιβλιοθήκη. Αν δεν εμπλουτιστούν οι συλλογές θα έχουμε φτιάξει ένα ωραίο κτίριο, φροντισμένο και υψηλής αισθητικής, αλλά όχι Εθνική Βιβλιοθήκη.
– Γιατί επιμένετε τόσο στη συγκέντρωση βιβλίων την εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας;
– Θα κάνω ένα βήμα πίσω. Οταν μπήκαμε στη φάση των ψηφιοποιήσεων, όλες οι μεγάλες βιβλιοθήκες του κόσμου ανησύχησαν. Αν κάποιος μπορούσε να βρει ό,τι αναζητά από το σπίτι του γιατί να πάει στη βιβλιοθήκη; Ομως, αυτό δεν επιβεβαιώθηκε από τα πράγματα. Οι άνθρωποι ήθελαν να πηγαίνουν στη βιβλιοθήκη για να διαβάσουν εκεί ακόμη και τις ηλεκτρονικές πηγές. Βιβλιοθήκη είναι και ο χώρος, και οι άνθρωποι, και η ερευνητική συλλογικότητα. Αλλαξαν και οι βιβλιοθήκες. Απέβαλαν τον παλιό, ασκητικό χαρακτήρα τους και έγιναν πιο φιλικές, ευχάριστες. Εχουν ακόμη και γυμναστήρια, όχι μόνο καφέ και εστιατόρια. Η ΕΒΕ, λοιπόν, εφόσον είναι το εθνικό θησαυροφυλάκιο, είναι υποχρεωμένη να έχει και το φυσικό αντικείμενο, τα βιβλία, να το θησαυρίζει, να το διασώζει. Φανταστείτε ένα αρχαιολογικό μουσείο ψηφιακό, χωρίς τα εκθέματα.
Η επιστολή διαμαρτυρίας
Του υπενθυμίζω την επιστολή διαμαρτυρίας 161 μελών της επιστημονικής κοινότητας, που αντιμετώπιζαν ζητήματα πρόσβασης στα τεκμήρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης· ταλαιπωρία, ελλείψεις, δυσκαμψία, αδυναμία να εξυπηρετηθούν. «Οι ερευνητές έχουν επί της ουσίας δίκιο σε όλα, έστω και αν υπάρχουν στην επιστολή τους κάποιες μικρές ανακρίβειες. Στέκομαι κυρίως στη δίκαιη διαμαρτυρία τους για την παράλογη απαγόρευση φωτογράφισης και αναπαραγωγής σελίδων, κάτι που όχι απλώς επιτρέπουν αλλά ενθαρρύνουν όλες οι βιβλιοθήκες του κόσμου. Ολα όσα γράφουν στην επιστολή τους τα έχουμε επισημάνει και εμείς στο Εφορευτικό Συμβούλιο, αλλά δεν είχαν γίνει πράξη. Αυτή τη στιγμή που μιλάμε έχουν λυθεί όλα αυτά, κι εγώ προσωπικά τους ευχαριστώ που με την επιστολή τους επέσπευσαν την επίλυσή τους».
Πελατειακό το κράτος μας και η Βιβλιοθήκη δεν φέρνει ψήφους
«Πιστεύετε ότι στην Ελλάδα μάς απασχολούν πραγματικά τα προβλήματα της Εθνικής Βιβλιοθήκης;» σχολιάζω χωρίς να περιμένω απάντηση. Αλλά δεν προλαβαίνω να τελειώσω τη φράση και ο Σταύρος Ζουμπουλάκης με διακόπτει: «Οχι. Γιατί; Είναι πολύ απλό: έχουμε ένα πελατειακό κράτος και η Βιβλιοθήκη δεν φέρνει ψήφους». Και συνεχίζει: «Τι είναι η βιβλιοθήκη; Ο χώρος όπου, με σημερινούς όρους, θα γίνει η έρευνα. Εκεί, όπου χτυπάει η καρδιά της έρευνας, στο πεδίο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών. Χωρίς μια μεγάλη βιβλιοθήκη, αυτό δεν υπάρχει. Σήμερα κυριαρχεί η νέα δεισιδαιμονία της επισκεψιμότητας. Το κριτήριο, όμως, δεν θα ’πρεπε να είναι πόσοι μπήκαν στη βιβλιοθήκη, αλλά πόσες διατριβές έγιναν χάρη στα τεκμήριά της».
– Αναφέρεστε στις ανθρωπιστικές σπουδές, τη στιγμή που είναι σε ύφεση και λίγοι τις ακολουθούν.
– Εχετε δίκιο, αλλά εσύ πρέπει να κάνεις τη δουλειά σου παρά το τι κάνει η κοινωνία γύρω σου. Και, επιπλέον, δεν είναι κανείς σίγουρος ότι θα είναι έτσι για πάντα. Κάποτε, στις χώρες της Ευρώπης το να πεις ότι θα σπουδάσω χρηματιστηριακά, για παράδειγμα, ήταν ντροπή. Οι κλασικές σπουδές και η φιλοσοφία έδιναν κύρος. Αυτό άλλαξε, αλλά μπορεί να ξαναλλάξει. Δεν είναι η αιωνιότητα αυτό που ζούμε.
– Οι στρατηγικές δεν πρέπει να προσαρμόζονται στις κοινωνικές ανάγκες και διαδικασίες;
– Εγώ ως συντηρητικός άνθρωπος πιστεύω το αντίθετο. Οτι εμείς διαμορφώνουμε τις ανάγκες και αυτή είναι η σημασία των μεγάλων πολιτιστικών και πνευματικών θεσμών. Δεν μπορεί να χορεύει η Βιβλιοθήκη στον ρυθμό που σφυρίζει η κοινωνία. Πρέπει κι εκείνη να δίνει τον τόνο.
– Τον δίνει;
– Οχι αυτήν τη στιγμή. Μιλάμε για εξωστρέφεια, ζητάμε να μένει ανοιχτή περισσότερες ώρες. Να μένει, σύμφωνοι. Αν δεν βρίσκει ο άλλος όμως αυτό που ζητάει, τι να το κάνει το ωράριο; Υπάρχουν πολλά παράπονα. Να προσθέσω και κάτι: λένε ότι η Βιβλιοθήκη δεν έχει κόσμο γιατί είναι μακριά. Λάθος. Στα ανοιχτά αναγνωστήρια, όπου πας δηλαδή και διαβάζεις το δικό σου βιβλίο, είναι πατείς με πατώ σε, δεν βρίσκεις θέση. Πάνω από 500 άτομα εκεί, 10 μέσα στην ερευνητική βιβλιοθήκη. Αρα δεν είναι η απόσταση που φταίει. Δεν έρχονται στην καθαυτό ΕΒΕ γιατί δεν βρίσκουν αυτό που ψάχνουν.
– Ποιο είναι το στοίχημα της δικής σας θητείας στην ΕΒΕ;
– Εχουμε κάνει εκδόσεις, εκθέσεις, προγράμματα ενδιαφέροντα, συνέδρια, ομιλίες, κάναμε πολλά σε θεσμικό και βιβλιοθηκονομικό επίπεδο, εκτός από τον νόμο καταθέσαμε στο υπουργείο Παιδείας έναν σύγχρονο οργανισμό, ωστόσο εγώ θεωρώ ότι αν φεύγοντας δεν έχει αυξηθεί κατά μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ο αριθμός των βιβλίων, η θητεία μου θα είναι αποτυχημένη.
Ανάγνωση, γραφή και σκέψη
«Δεν ξέρω πώς θα διαμορφωθεί η ανάγνωση στη νέα εποχή. Δεν με ανησυχεί ποια θα είναι η φυσική μορφή του βιβλίου. Κάποτε ήταν χειρόγραφο, μετά έγινε έντυπο, τώρα είναι ψηφιακό, στο μέλλον ποιος ξέρει… Εκείνο που φοβάμαι είναι ότι θα αλλάξει η αναγνωστική σχέση και θα επηρεάσει και την παραγωγή της γραφής. Η ανάγνωση στα τάμπλετ και στα κινητά είναι πολύ πιο βιαστική, πολυδιασπασμένη, πηγαίνεις από το ένα στο άλλο, ενώ το βιβλίο που έχεις μπροστά σου σε συγκεντρώνει και σε καλεί να το ολοκληρώνεις. Αυτό θα επηρεάσει και τη γραφή. Θα γράφουμε άλλου μεγέθους και περιεχομένου κείμενα. Αλλάζει η σχέση με την ανάγνωση». «Προς ποια κατεύθυνση;» τον ρωτώ. «Δεν ξέρω τι να σας πω… Δεν θα ήθελα, πάντως, να γίνει μια βιαστική πληροφόρηση. Η ανάγνωση είναι η πατρίδα της σκέψης».
Η συνάντηση
Είχαμε τη χαρά να συναντηθούμε. Πραγματικά, όχι διαδικτυακά. Πριν από την καραντίνα. Και να απολαύσουμε ένα μεσημεριανό στην Πλάκα, στην ταβέρνα «Σαΐτα» (Κυδαθηναίων 21), 52 χρόνων, με φανατική πελατεία. Και δικαίως. Εξοχα γεμιστά κολοκύθια, σαρδέλες ψητές, φάβα, χόρτα και κολοκυθάκια βραστά, μαζί με 1/4 καραφάκι κρασί, στοίχισαν 34 ευρώ. Το λαχταριστό εκμέκ ήρθε κέρασμα. «Πολιτισμός!» αναφώνησε ο Σταύρος Ζουμπουλάκης ενώ γευόταν μια γενναία κουταλιά. Η Βιβλιοθήκη δεν βγαίνει όμως ποτέ από το οπτικό πεδίο του. Συνέχισε να μου μιλάει, εξηγώντας γιατί είναι και μέρος των «Εντεκα συναντήσεών» του με τον Στρατή Μπουρνάζο, όπως τιτλοφορείται το βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε (εκδ. Πόλις).
