Είναι μεσημέρι Σαββάτου στην Καρδαμύλη. Βρισκόμαστε στο υπέροχο σαλόνι της οικίας Πάτρικ Λη Φέρμορ, με τον ήλιο έξω να δίνει μάχη να ξεπροβάλει μέσα από τα σύννεφα, τη θάλασσα να λαμπυρίζει κατά διαστήματα.
Κάθομαι με την Μπέτανι Χιουζ, δημοφιλέστατη συγγραφέα και πολυβραβευμένη παρουσιάστρια ιστορικών ντοκιμαντέρ. Εκείνο το βράδυ θα κονταροχτυπιόμασταν, μαζί με τρεις ακόμη μονομάχους, σε ρητορικό διαγωνισμό για τον σπουδαιότερο Eλληνα. Η Βρετανίδα ιστορικός είχε επιλέξει ως υποψήφια την Ωραία Ελένη και σκέφτηκα ότι θα ήταν καλή ιδέα, με πρόφαση το «Γεύμα», να αποσπάσω πληροφορίες για την επιχειρηματολογία της.
«Είναι πολλοί οι λόγοι που η Ελένη έχει συνεχίσει να συναρπάζει, ουσιαστικά αδιάλειπτα όλους αυτούς τους αιώνες», μου λέει. «Μπορεί να είναι επειδή εκπροσωπεί τον συνδυασμό του σεξ και της βίας, επειδή είναι η ενσάρκωση της αψεγάδιαστης ομορφιάς, ή επειδή παρέχει άφθονο υλικό για σαγηνευτικές αφηγήσεις με στοιχεία soft πορνογραφίας… Αλλά εγώ πιστεύω ότι ίσως είναι κάτι βαθύτερο, ότι εκπροσωπεί την τεράστια δύναμη αλλά και την αδυναμία της ανθρώπινης κατάστασης, αυτήν την εμμονή να κυνηγάμε τα πράγματα που δεν μπορούμε να έχουμε».
Eνα διαχρονικό χαρακτηριστικό των όσων έχουν γραφεί γι’ αυτήν και του τρόπου με τον οποίο αναπαρίσταται, σημειώνει η Χιουζ, είναι ο μισογυνισμός. «Αυτό ισχύει και στις μέρες μας. Σκεφτείτε εκείνη τη χολιγουντιανή ταινία, την “Τροία”. Ο,τι και αν πιστεύει κανείς για την ηθοποιό, ο χαρακτήρας που παίζει είναι ένα μαλθακό πλάσμα, που παραδίδεται συνεχώς στα δάκρυα – κανείς δεν θα αναγνώριζε την Ελένη σε αυτή την αναπαράσταση! Ειδικά στην εποχή μας, είναι μια σημαντική χαμένη ευκαιρία να έχεις στα χέρια σου μια ιστορία με έναν τέτοιο κεντρικό χαρακτήρα, έναν από τους πιο επιδραστικούς στα χρονικά της λογοτεχνίας, και να μην την παρουσιάζεις ως μια δυνατή γυναίκα».
Από τη μυθική Ελένη, η συζήτηση μεταφέρεται στον Σωκράτη, η δίκη του οποίου αποτέλεσε το θέμα ενός ακόμη βιβλίου της πληθωρικής Χιουζ («The Hemlock Cup: Socrates, Athens and the Good Life»). Διερωτώμαι πώς θα αντιμετώπιζε τα σύγχρονα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Θα είχε λογαριασμό στο Twitter; «Σίγουρα όχι! Είχε αλλεργία στον γραπτό λόγο. Οπως λέει στον “Φαίδρο” του Πλάτωνα, τα γραπτά είναι πάντα ορφανά γιατί δεν έχουν τον πατέρα τους μαζί τους να τα προστατεύει». Στις ημέρες δόξας της διαδικτυακής οχλαγωγίας, συχνά εμπνευσμένης από άκρως επιλεκτικές αναφορές σε κάτι που το αντικείμενο της εκάστοτε δολοφονίας χαρακτήρα έγραψε κάπου, κάποτε, η επιφυλακτική στάση του δείχνει αλλόκοτα προφητική. H Χιουζ μιλάει και για την εχθρότητα του μεγάλου φιλοσόφου απέναντι στην «κακοήθη θεά της πειθούς», της χειραγώγησης της γνώμης μέσω σοφιστειών, φημολογίας και ψευδών ειδήσεων. «Μας είδε να ερχόμαστε, 100%», λέει.
Κατάσταση πολιορκίας
Ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο ως διαφθορέας της αθηναϊκής νεολαίας. Στη σημερινή εποχή, οι κλασικές σπουδές εν γένει, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, βρίσκονται αντιμέτωπες με ένα ρεύμα «προοδευτικής» σκέψης που επιχειρεί με αντίστοιχη λογική να τις ακυρώσει. Στο όνομα μιας στρεβλής σύλληψης της «κοινωνικής δικαιοσύνης» και της καταπολέμησης του ρατσισμού, οι εκπρόσωποι του ρεύματος αυτού έχουν αποδυθεί σε μια εκστρατεία αναστολής της λειτουργίας των Τμημάτων Κλασικών Σπουδών στα αμερικανικά πανεπιστήμια, ώστε να μη διαφθείρουν τα μυαλά των φοιτητών. Ρωτώ τη Χιουζ, η οποία στο Ηνωμένο Βασίλειο ηγείται της αντίθετης προσπάθειας –να επεκταθεί η διδασκαλία τους στο δημόσιο σχολείο– πώς βλέπει αυτό το φαινόμενο.
«Είναι απίστευτο. Η ιδέα ότι μπορείς να αφανίσεις τα θεμέλια της δυτικής λογοτεχνίας και ότι από το κενό αυτό θα προκύψει η ηθική μας ανύψωση… Δεν λέω ότι τα κλασικά έργα παρέχουν αναγκαστικά ηθικά πρότυπα. Αλλά ας πάρουμε τη Σαπφώ, για παράδειγμα. Θα δίδασκα τη Σαπφώ σε όλα τα σχολεία. Οταν ως έφηβος ξαφνικά πλημμυρίζεσαι από αισθήματα αγάπης, πόθου και άγχους, αλλάζεις σωματικά και ψυχολογικά –η Σαπφώ καταπιάνεται ευθέως με όλα αυτά, 2.600 χρόνια πριν–, τη φωτιά που νιώθεις να σιγοκαίει κάτω από το δέρμα σου, την ανάγκη σου να επικοινωνήσεις με την Αφροδίτη… Πόσο χρήσιμο θα ήταν για κάθε παιδί να τα διαβάσει αυτά, να νιώσει ότι δεν είναι μόνο του, ότι μια γυναίκα από μια εντελώς άλλη κουλτούρα, σχεδόν τρεις χιλιετίες πριν, ένιωθε τα ίδια πράγματα;».
Οταν τη ρωτώ πώς εξελίσσεται η δική της εκστρατεία για τη διάδοση των κλασικών σπουδών, μιλάει με ενθουσιασμό («είμαι παθιασμένη με το θέμα αυτό», λέει). «Πάει καταπληκτικά! Είχαμε θέσει ως στόχο όταν ξεκινήσαμε, πριν από δέκα χρόνια, να φτάσουμε τα 1.000 δημόσια σχολεία και σχεδόν τον έχουμε φτάσει. Η αλήθεια είναι ότι παραβιάζαμε ανοιχτές θύρες – το ήθελαν οι καθηγητές, οι γονείς, οι μαθητές, όλοι! Αρα η προσπάθεια έχει υπάρξει πάρα πολύ θετική, χαρμόσυνη…».
Εντοπίζει τις αιτίες της παρακμής της διδασκαλίας των κλασικών σε «ένα συνδυασμό περικοπών και προκαταλήψεων». Το επιχείρημα εναντίον τους εστιαζόταν στο ότι ήταν ένα αντικείμενο με το οποίο ασχολούνται μόνον οι ελίτ. «Αυτό όμως ήταν ένα εντελώς άστοχο επιχείρημα. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο κάτι γίνεται ελιτίστικο είναι αν περιορίσεις την πρόσβαση σε αυτό μόνο στις ελίτ», τονίζει.
Η «Οδύσσεια» πριν από το πρώτο lockdown και το μήνυμα της Γης
Η Χιουζ έχει γυρίσει όλη την Ελλάδα κινηματογραφώντας σειρά ιστορικών ντοκιμαντέρ για το BBC, το Channel 4, το History Channel και άλλα κανάλια. Εχει ασχοληθεί με την αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία, τους Σπαρτιάτες, τον Σωκράτη, τον Μινωικό Πολιτισμό, αλλά και μυθικά μέρη και χαρακτήρες (Ατλαντίδα, Αφροδίτη, Ωραία Ελένη).
Η αρχή της πανδημίας τη βρήκε στα τέλη των γυρισμάτων για το «A Greek Odyssey», μια σειρά έξι επεισοδίων που ακολουθεί την πορεία του Οδυσσέα από την Τροία μέχρι την Ιθάκη. «Πήγαμε σε 24 νησιά, από τη Λέσβο, την Ικαρία και τους Φούρνους έως τη Δήλο και τη Μύκονο, αλλά και την Κέρκυρα στο Ιόνιο. Την τελευταία ημέρα των γυρισμάτων, τραβούσαμε τα τελευταία πλάνα, με κυκλαδίτικα ειδώλια. Μόλις που προλάβαμε, πριν κλείσουν όλα. Και το πρώτο πράγμα που έκανα μετά το lockdown ήταν αυτό το ντοκιμαντέρ για τη “Γαία”, το οποίο θα κυκλοφορήσει ακριβώς πριν από τη Διάσκεψη για το Κλίμα (COP26) στη Γλασκώβη. Με το που εμφανίζεται, στον Ησίοδο, η Γαία λέει πως θα ήθελε να ανακουφιστεί από το άχθος του ανθρώπινου είδους. Ηδη από τότε! Αρα είχα έναν αρχαιοελληνικό προστατευτικό δακτύλιο γύρω από τη φρικτή εμπειρία της COVID…».
Στο νεότερο ντοκιμαντέρ, όπως εξηγεί, επιχείρησε μεταξύ άλλων να διερευνήσει τον βαθμό στον οποίο οι Αρχαίοι είχαν δίκιο όταν έλεγαν ότι η Γαία είναι ένα έμβιο ον. «Το ενδιαφέρον είναι ότι, σύμφωνα με τη σύγχρονη επιστήμη, όντως νιώθει και αντιλαμβάνεται και ανταποκρίνεται».
Για τα γυρίσματα του «A History of Mother Earth: Gaia Uncovered», όπως είναι ο πλήρης τίτλος του ντοκιμαντέρ, η Χιουζ βρέθηκε, μεταξύ άλλων, στην Εύβοια και στη Θάλασσα του Μαρμαρά. «Υπήρχε ένα οικολογικό κίνημα εκεί (στην Εύβοια) το οποίο θέλαμε να καλύψουμε», λέει. «Λίγο αφού πήγαμε εκεί ξέσπασαν οι φοβερές φωτιές του περασμένου καλοκαιριού. Η Θάλασσα του Μαρμαρά, στην οποία επίσης είχαμε πάει για γυρίσματα, πνιγόταν στη θαλάσσια βλέννα. Αποφασίσαμε να κλείσουμε την ταινία με πλάνα από τις φωτιές στην Εύβοια. Αυτό που λένε οι ελληνικοί μύθοι είναι ότι η Γαία πάντα φανερώνει την αλήθεια. Οι Δελφοί ιδρύθηκαν για τη λατρεία της. Δεν λέει ποτέ ψέματα, ούτε μιλάει με γρίφους. Το μήνυμά της είναι σαφές. Ισως είναι καιρός να το ακούσουμε».
Οι παιδικές επιρροές
Η δική της συνάντηση με την αρχαιότητα δεν ήταν προϊόν προνομιούχου ανατροφής. «Οι γονείς μου ήταν ηθοποιοί – θαυμάσιοι άνθρωποι, σχεδόν πάντα άνεργοι», θυμάται. «Δεν πηγαίναμε λοιπόν πολυτελείς διακοπές στο εξωτερικό. Πηγαίναμε –και περνούσαμε πολύ ωραία– σε μια παγωμένη παραλία στις νότιες ακτές της Αγγλίας. Καθόμασταν τυλιγμένοι με αδιάβροχα και κουβέρτες και ένα θερμός με τσάι και εγώ διάβαζα τα ιστορικά μυθιστορήματα της Μέρι Ρενότ. Πρέπει να ήμουν 11 ή 12 ετών… Ηταν μια τρομερή γυναίκα – ανοιχτά λεσβία τη δεκαετία του 1940. Το επίθετό της γράφεται σαν το αμάξι, αλλά άλλαξε την προφορά γιατί εξοργίστηκε που η Renault συνεργάστηκε με τους ναζί στον πόλεμο. Διάβαζα, λοιπόν, τα βιβλία της και σκεφτόμουν ότι αυτός είναι ένας κόσμος που θα ήθελα πραγματικά να καταλάβω».
H συνάντηση
Βρεθήκαμε με την Μπέτανι Χιουζ στην οικία Πάτρικ Λη Φέρμορ ως καλεσμένοι στο νεότευκτο Φεστιβάλ της Καρδαμύλης, στο οποίο ήμαστε και οι δύο ομιλητές. Κουβεντιάσαμε τρώγοντας μια νοστιμότατη τυρόπιτα με μανιτάρια συνοδεία σαλάτας, προσφορά των διοργανωτών του φεστιβάλ (η συνδαιτυμόνας μου είναι χορτοφάγος). Στον διαγωνισμό για τον σπουδαιότερο Ελληνα ή Ελληνίδα το ίδιο βράδυ αγωνιστήκαμε τίμια, δώσαμε τον καλύτερο εαυτό μας, αλλά τόσο η Ελένη όσο και ο Ελευθέριος Βενιζέλος (ο δικός μου υποψήφιος) έπεσαν ηρωικά απέναντι στο διαχρονικό μεγαλείο του Αριστοφάνη.
