H δουλειά του χρειάζεται μεγάλα ψυχικά αποθέματα, όπως λέει. «Τη μια στιγμή υποδύεσαι τον ψεύτη γιο που προσπαθεί να δηλητηριάσει τη μητέρα του για να της πάρει την περιουσία και αμέσως μετά γίνεσαι η μάνα-θύμα που συνειδητοποιεί το σχέδιό του και τον ρωτάει με παράπονο “γιατί παιδάκι μου;” Είναι δύσκολη και ψυχοφθόρος αυτή η διαρκής εναλλαγή χαρακτήρων και διαθέσεων. Από την άλλη, σου προσφέρει μια μοναδική αίσθηση ελευθερίας», μου εξηγεί. Ακριβώς έτσι είναι το θέατρο σκιών. Και ο Αθως Δανέλλης το υπηρετεί, με πάθος και αφοσίωση, από το 1988. Τη διαδρομή του πίσω από τον μπερντέ κουβεντιάσαμε ένα μεσημέρι, σε ένα ταβερνάκι στο Χαλάνδρι. «Αν στο τραπέζι μας καθόταν και ο Καραγκιόζης, και μπορούσατε να του κάνετε μόνο μία ερώτηση, ποια θα ήταν αυτή;», τον ρώτησα. «Μ’ αγαπάς, βρε, στ’ αλήθεια, όσο εγώ; Αλλά ξέρω ήδη την απάντηση: Ναι, μ’ αγαπάει. Τόσα χρόνια προχωράμε μαζί…».
– Ποια ήταν η πρώτη σας επαφή με το θέατρο σκιών;
– Σε πολύ μικρή ηλικία, τεσσάρων ετών ήμουν, νομίζω, σε ένα καφενείο στη Χερσόνησο Ηρακλείου είδα μια παράσταση των αδελφών Σπανακάκη, που συμμετείχαν στην ορχήστρα του τελευταίου μεγάλου Κρητικού καραγκιοζοπαίκτη, του Παπανικολάου, και στη συνέχεια έπαιζαν μόνοι τους. Τα έχω καταγράψει όλα στη μνήμη μου με τρόπο κινηματογραφικό. Τότε άναψε η σπίθα μέσα μου. Αρχισα όχι μόνο να βλέπω όσο περισσότερα έργα μπορούσα αλλά και να φτιάχνω τις δικές μου φιγούρες. Θυμάμαι, λίγα χρόνια αργότερα, όταν ήμουν μαθητής στο δημοτικό, την επίσκεψη του Ευγένιου Σπαθάρη στο σχολείο μας. Σαν γίγαντας φάνταζε στα μάτια μου! Ευτυχώς ο πατέρας μου ήταν λάτρης του θεάτρου σκιών –και των παραδοσιακών μορφών τέχνης, γενικότερα– και το οικογενειακό περιβάλλον ήταν υποστηρικτικό.
– Ποιες είναι οι οικογενειακές σας καταβολές;
– Ο πατέρας μου σπούδασε Νομική, δικηγόρος ήταν και ο παππούς μου, αλλά ουδέποτε άσκησε τη δικηγορία. Εγινε επιχειρηματίας. Η μητέρα μου ήταν νοικοκυρά – θεωρητικά, τουλάχιστον, γιατί ήταν πολύ δραστήρια κοινωνικά και με ευρεία κουλτούρα. Δεν ήταν εξοικειωμένη με τον Καραγκιόζη όσο εκείνος, τον αγάπησε όμως μέσα από εμένα. Κανείς τους, βέβαια, δεν περίμενε ότι θα γίνω καραγκιοζοπαίκτης.
– Περίμεναν να γίνετε δημοσιογράφος. Αυτό δεν σπουδάσατε;
Είναι δύσκολη και ψυχοφθόρος η διαρκής εναλλαγή χαρακτήρων και διαθέσεων. Από την άλλη, σου προ- σφέρει μια μοναδική αίσθηση ελευθερίας.
– Πράγματι, έφυγα για σπουδές δημοσιογραφίας στο Λονδίνο γιατί είχαμε δεσμούς με τη Βρετανία, οι γονείς μου είχαν ζήσει εκεί για μερικά χρόνια. Γύρισα στην Ελλάδα, έκανα τη στρατιωτική μου θητεία, ξεκίνησα να συνεργάζομαι με περιοδικά και ραδιοφωνικούς σταθμούς (η επιστροφή μου συνέπεσε με την «άνοιξη» της ελεύθερης ραδιοφωνίας) αλλά σύντομα, από ένστικτο μάλλον, κατάλαβα ότι δεν μου ταίριαζε αυτό το επάγγελμα. Είχα ήδη ξεκινήσει, για το χαρτζιλίκι μου, να δίνω βραδινές παραστάσεις σε διάφορους χώρους, εστιάζοντας κυρίως σε εκείνους που δεν είχαν δει ποτέ Καραγκιόζη: τους νέους. Από το 1988 που έκανα έναρξη επιτηδεύματος στην εφορία Ηρακλείου παίζω ασταμάτητα.
– Δάσκαλός σας –μάστοράς σας, όπως λέτε στον χώρο σας– ήταν ο Μάνθος Αθηναίος;
– Ακριβώς. Στον μπερντέ του μαθήτευσα. Ο Μάνθος είχε μόνιμη σκηνή αρχικά στο Αλσος Παγκρατίου και αργότερα στον κινηματογράφο Ριάλτο στην Κυψέλη. Μέχρι που απέκτησε το δικό του θέατρο στο Μπραχάμι. Είναι ισχυρό το αποτύπωμα που άφησε πάνω μου, όπως και άλλοι σπουδαίοι καραγκιοζοπαίκτες μας: κυρίως ο Ευγένιος Σπαθάρης και ο Γιάνναρος από την Πάτρα, κατά κόσμον Γιάννης Μουρελάτος. Δικό τους «χαρμάνι» είμαι. Τους κουβαλάω μέσα μου.
– Τι σας έμαθαν;
– Από πού να ξεκινήσω… Ο Σπαθάρης είχε αμεσότητα και απίστευτα γρήγορα αντανακλαστικά, ήξερε τι έπρεπε να κάνει για να μην «κρεμάσει» μια παράσταση. Ο Γιάνναρος συχνά καταργούσε, όπως λέμε, το πανί, χωρίς όμως να χαλάει τη σύμβαση με το κοινό. Παίζοντας μια παράσταση με θέμα το Βυζάντιο, για παράδειγμα, κι ενώ υποδυόταν τον στρατηγό Βελισάριο, μπορεί να έβλεπε εσάς να μπαίνετε στον χώρο. Θα έβαζε τον ήρωα να πει: «Να, ήρθε και η Τασούλα. Γιατί άργησες, πού ήσουν;». Αλλά το έκανε με τρόπο απολύτως φυσιολογικό, που έδενε με την πλοκή. Από τον Μάνθο έμαθα τον Καραγκιόζη της γειτονιάς, ανεπιτήδευτο, αυθόρμητο και αληθινό. Είχε λαϊκό ένστικτο. Σε μια συνέντευξή του ο Ρίζος είχε πει για τη Γεωργία Βασιλειάδου πως όταν έβγαινε στη σκηνή και μιλούσε για ψάρια, σου ερχόταν στη μύτη η ψαρίλα. Ε, αυτό συνέβαινε και με τον Μάνθο. Οταν έβαζε τον Καραγκιόζη να περιγράφει φαγητά, σε έπιανε λιγούρα. Οπου διαδραματιζόταν το έργο –σε ένα ελληνικό χωριό, στη ζούγκλα ή στο φεγγάρι– σε πήγαινε χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια. Δεν υπήρξα μόνο ο βοηθός του, ήμασταν και στενοί φίλοι.
– Το δικό σας λιθαράκι στην τέχνη του Καραγκιόζη ποιο είναι;
– Δύσκολο να το κρίνω. Ας πω μόνο ότι σε μια εποχή που το θέατρο σκιών βίωνε μια καμπή, έβαλα πλάτη για να μείνει όρθιο. Αυτό κάνω όλα αυτά τα χρόνια: έχω πάρει τα χούγια και τους τρόπους των παλιών και τα δίνω στο κοινό χωρίς παρωπίδες. Εχει τύχει κάποιοι να σχολιάσουν αρνητικά τις μουσικές επιλογές ορισμένων παραστάσεων. Αυτό δεν είναι κλασικό, λένε, γιατί το έβαλες; Τι θα πει κλασικό; Ολα τα χωράει ο Καραγκιόζης. Παράδοση δεν σημαίνει συντήρηση.
Η δύναμή του
– Είναι πολιτικό το θέατρο σκιών;
– Φυσικά. Εχει τρομερή δύναμη, γι’ αυτό ως χαρακτήρας ο Καραγκιόζης ήταν ανέκαθεν αντιπαθής στην εξουσία, ο αιχμηρός λόγος του ενοχλούσε. Εχει μεγάλο στόμα, φωνάζει για το δίκιο όσων δεν έχουν φωνή και το έχει πληρώσει. Δεν είναι τυχαίο ότι παλαιότερα οι καραγκιοζοπαίκτες που περιόδευαν στην επαρχία έπρεπε πρώτα να περάσουν από το αστυνομικό τμήμα για να σφραγίσουν την άδειά τους.
– Πίσω από τον μπερντέ, πώς επικοινωνείτε με το κοινό; Πώς καταλαβαίνετε αν διασκεδάζουν ή πλήττουν;
– Με τα χρόνια αποκτάς κάτι σαν ραντάρ. Αφού έχεις δει την ανθρωπογεωγραφία του κοινού –αν στην πλειονότητά τους είναι παιδιά ή ενήλικες, αν υπάρχουν αρκετοί ηλικιωμένοι– καταλαβαίνεις τη διάθεσή τους από τις ανάσες και τις σιωπές. Μαθαίνεις να τα αφουγκράζεσαι και να τα αποκρυπτογραφείς.
Ο προστάτης μπαρμπα-Γιώργος, ο πολύπλοκος Διονύσιος και ο κορωνοϊός
– Νέα γενιά καραγκιοζοπαικτών υπάρχει; Συγκινεί τα παιδιά ο Καραγκιόζης – και γιατί;
– Συμβαίνει ολοένα και περισσότερο. Οταν το ενδιαφέρον ενός παιδιού φεύγει από τον ψηφιακό κόσμο, από το κινητό και το τάμπλετ, και μεταφέρεται στον μπερντέ, αυτό σημαίνει ότι ο ψηφιακός κόσμος δεν το καλύπτει. Πόσο θα τραφείς με χάπια; Χρειάζεσαι και αληθινή τροφή. Οι νέοι ψάχνουν κάτι που να έχει σπίθα. Και ο Καραγκιόζης είναι όπλο ισχυρό απέναντι στα κακώς κείμενα. Υπάρχουν αμέτρητοι πιτσιρικάδες που μυούνται στο θέατρο σκιών, λοιπόν. Σε δέκα χρόνια, που θα έχει ξεκαθαρίσει το τοπίο, θα έχουμε πολλούς και καλούς τεχνίτες. Υπό μία προϋπόθεση: ο Καραγκιόζης θα επιβιώσει αν τον θέλει η κοινωνία, αν τον έχει ανάγκη. Σε ό,τι με αφορά, δεν θέλω να ζήσει με μηχανική υποστήριξη. Δεν έχει νόημα να τον κρατάμε σαν λάβαρο.
– Είναι σημαντικός ο ρόλος του βοηθού ή η επιτυχία μιας παράστασης εξαρτάται αποκλειστικά από τον καραγκιοζοπαίκτη;
– Ο σπουδαίος Βάγγος (Ευάγγελος Κορφιάτης) έλεγε: «Ενας μέτριος καραγκιοζοπαίκτης με καλό βοηθό, μπορεί να κάνει μια καλή παράσταση. Ενας καλός καραγκιοζοπαίκτης με κακό βοηθό κινδυνεύει να κάνει μια κακή παράσταση». Πρέπει να λειτουργούν σαν μια ορχήστρα.
– Ποιο είναι το πιο δύσκολο κομμάτι στη δουλειά σας;
– Η αφήγηση, να είναι πειστικό το παραμύθι, να δημιουργήσεις την κατάλληλη ατμόσφαιρα. Ολα τα άλλα, οι φιγούρες, τα σκηνικά, είναι συμπληρωματικά.
– Και οι πιο ενδιαφέροντες ήρωες;
– Μετά τον Καραγκιόζη, ο μπαρμπα-Γιώργος και ο Σιορ Διονύσιος, τους οποίους έβγαλε στο πανί ο Πατρινός Δημήτρης Σαρδούνης, γνωστός ως Μίμαρος. Πολύ ιδιαίτερες φιγούρες, χρειάζονται επιδέξιο χειρισμό – και όχι μόνο λόγω της ντοπιολαλιάς αλλά και της προσωπικότητάς τους. Ο μπαρμπα-Γιώργος θαυμάζει τον Καραγκιόζη. Μπορεί να τον μαλώνει κάποιες φορές, όμως ταυτόχρονα τον προστατεύει. Ο,τι κι αν συμβεί, θα βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Ο Διονύσιος, από την άλλη, ένας ξεπεσμένος αριστοκράτης, δεν είναι γραφική περσόνα, έχει μια πολυπλοκότητα.
– Πώς συμπεριφέρεται ο Καραγκιόζης στην πανδημία; Φοβάται τον κορωνοϊό;
– Στενοχωριέται για όσα συμβαίνουν. Συμμορφώνεται με τα μέτρα και προσπαθεί να προστατευτεί με τον δικό του τρόπο, βέβαια. Σε μια σκηνή ενός από τα καινούργια έργα μας, ένα φάντασμα τον κυνηγάει. Είναι έξω από την παράγκα του και τον φοβερίζει λέγοντας: «Θα σας καταστρέψω, θα σας εξαφανίσω!». Και ο Καραγκιόζης του απαντά: «Ηρθες δεύτερος, σε πρόλαβε ο κορωνοϊός».
Η συνάντηση
Φάγαμε στον «Ηλία», μια ταβέρνα-μαγειρείο στο Χαλάνδρι. Εκείνος επέλεξε γεμιστά κι εγώ ψητό κοτόπουλο. Μοιραστήκαμε μια φέτα και μια μερίδα χόρτα. Ο Καραγκιόζης τι θα είχε παραγγείλει, άραγε; «Το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι το ψωμί», απάντησε ο Αθως Δανέλλης, κρατώντας μια φιγούρα του δημοφιλούς ήρωα φτιαγμένη από τον συνάδελφο και φίλο του Τάσο Γεωργίου. «Μπορεί να του πεις: Πήγα σε ένα σπίτι, στο σαλόνι είχαν σοκολατάκια κι ένα σωρό γλυκίσματα. Και η κουζίνα ήταν γεμάτη κρέατα, ψάρια, αλλαντικά, τυριά. “Ψωμί είχαν;”, θα σε ρωτήσει εκείνος. Τίποτ’ άλλο δεν τον συγκινεί. Γιατί με το ψωμί έχει μάθει να χορταίνει την πείνα του… Και, φυσικά, δεύτερη έρχεται η φασολάδα».
Οι σταθμοί του
1971
Βλέπει την πρώτη παράσταση Καραγκιόζη στην Κρήτη, σε πολύ μικρή ηλικία.
1983
Φεύγει για σπουδές δημοσιογραφίας στο Λονδίνο.
1988
Ξεκινάει να ασχολείται επαγγελματικά με το θέατρο σκιών.
1991
Γίνεται μόνιμος βοηθός του Μάνθου Αθηναίου.
1996
Αναλαμβάνει το θέατρο σκιών του Κυριάκου Δεσύλλα. Είναι η πρώτη μόνιμη στέγη του.
1998
Ιδρύει το Αρχείο Ελληνικού Θεάτρου Σκιών, για την αποκατάσταση και αξιοποίηση των θεατρικών κειμένων και ιστορικών στοιχείων του Καραγκιόζη.
2007
Συνεργασία με Χαΐνηδες. «Αίας» του Σοφοκλή στο Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Μάρθας Φριντζήλα.
2009-2011
Συνεργασία με τον Διονύση Σαββόπουλο σε παραστάσεις στο Θέατρο Παλλάς και στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
2022
Περιοδεία με την ηθογραφική κωμωδία «Τα σαράντα μπαλώματα του Καραγκιόζη».
Η «Κ» θέλει τη συνεργασία σας για να ανακαλύψει και άλλους ενδιαφέροντες ανθρώπους ώστε να φιλοξενηθούν σε αυτή τη σελίδα. Στείλτε τις ιδέες σας στο email [email protected]