«Αντιλαμβάνεστε ότι θα πρέπει να μη μιλήσω για τον εαυτό μου». Αυτή ήταν η πρώτη κουβέντα του Αλέξανδρου Παπαδόγγονα όταν ξεκίνησε η πολύωρη συνάντησή μας. Και θα ήταν μια διαρκής επωδός, κάθε φορά που προσπαθούσα να εκμαιεύσω κάτι που να αναδείκνυε εκείνο το οποίο είναι πλέον γνωστό στην ιστορική έρευνα: τον ουσιαστικά ηγετικό ρόλο που διαδραμάτισε ο Αλέξανδρος Παπαδόγγονας στο Κίνημα του Ναυτικού, το οποίο μπορεί να απέτυχε στον αντικειμενικό σκοπό του, λειτούργησε ωστόσο ως μια σφήνα που διεύρυνε την απόσταση που είχε το καθεστώς των συνταγματαρχών, όχι μόνο από την κοινωνία, αλλά και από τον πυρήνα του κράτους.
Η τάξη της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων του ’48, στην οποία ανήκε και ο κ. Παπαδόγγονας, ήταν εκείνη που παρήγαγε τα στελέχη που πρωτοστάτησαν στο Κίνημα και αποτέλεσε έναν αρχικό πυρήνα. Οι συναντήσεις είχαν ξεκινήσει ήδη το καλοκαίρι του 1968. «Συζητούσαμε ότι παράταση της καταστάσεως αυτής βλάπτει τη χώρα. Η θέση μας στο εξωτερικό είχε φθάσει στο ναδίρ. Οι ΗΠΑ είχαν διακόψει τη βοήθεια σε μείζονα υλικά, άρματα μάχης, μαχητικά αεροσκάφη και άλλα. Και λέμε με τους συμμαθητές μου ότι δεν μπορεί να μας αντιμετωπίζουν οι ξένοι με πνεύμα συμπαθείας μεν, ειρωνείας δε. Μας έλεγαν, “τι κάνετε; Σας έχουν βάλει κάτω οι συνταγματάρχες;”», θυμάται ο κ. Παπαδόγγονας.
Η πρώτη επίσημη συνάντηση έγινε τον Σεπτέμβριο του ’68, όταν ο κ. Παπαδόγγονας και μια ομάδα αντιπλοιάρχων –ανάμεσα στους οποίους οι Νίκος Παππάς, Θανάσης Σέκερης, Παναγιώτης Μάλλιαρης και Πιέρρος Παναγιωταρέας– πραγματοποίησαν την πρώτη επίσημη συνάντηση στο σπίτι του τότε αντιπλοιάρχου Νίκου Παππά στην οδό Φωκίωνος Νέγρη. Ο κ. Παπαδόγγονας σημειώνει ότι «ο διπλωμάτης Γιώργος Σέκερης, αδελφός του Θανάση, ήταν μυημένος στο Κίνημα από την αρχή». Στο ερώτημα αν το σπίτι του Παππά ήταν το μοναδικό που φιλοξενούσε τέτοιες συναντήσεις, ο κ. Παπαδόγγονας απαντά αρνητικά. «Συναντήσεις γίνονταν κάθε μέρα. Βρισκόμασταν σε πολλά σπίτια. Πηγαίναμε σε σπίτια που ανήκαν σε κάποιους από εμάς, αλλά δεν κατοικούνταν για να μη δημιουργηθεί ντόρος. Ενα τέτοιο ήταν στους Αμπελοκήπους, το διαμέρισμα το είχε νοικιάσει μια Αμερικανίδα σε ανύποπτο χρόνο», θυμάται.
Και περιγράφει το αίσθημα κόπωσης που είχε επικρατήσει στη μακρά χρονική περίοδο μετά το φθινόπωρο του ’68. «Είχαν αποθαρρυνθεί οι περισσότεροι. Και αυτό επηρέαζε τους περαιτέρω χειρισμούς. Εγώ ηγούμην, κατά κάποιον τρόπο, της ομάδας η οποία υποστήριζε ότι έπρεπε να γίνει κάτι γρήγορα, ώστε να τελειώνουμε με αυτή την υπόθεση». Ο κ. Παπαδόγγονας εξομολογείται ότι κατά τη δική του άποψη «δεν έπρεπε να έχουμε καμία σχέση με πολιτικούς. Και μάλιστα να έχουμε στεγανά». Εν συνεχεία επισημαίνει ότι, παρ’ όλα αυτά, η συζήτηση εξακολουθούσε.
Βρισκόμασταν σε πολλά σπίτια. Πηγαίναμε σε σπίτια που ανήκαν σε κάποιους από εμάς, αλλά δεν κατοικούνταν για να μη δημιουργηθεί ντόρος.
«Ο Ευάγγελος Αβέρωφ ήταν η απάντηση σε αυτό που μερικοί ερωτούσαν επιμόνως. Αν δηλαδή υπάρχει πολιτική κάλυψη για την όλη κίνηση την οποία κάνουμε», αναφέρει ο κ. Παπαδόγγονας. Θυμάται ότι τον συνάντησε στο γραφείο του, σημειώνοντας ωστόσο πως οι αρχικές συναντήσεις ήταν ανάμεσα στον Αβέρωφ και τον Γεώργιο Σέκερη. «Εγιναν ατέρμονες συζητήσεις δικές μου με τον Αβέρωφ. Κατά πόσον είναι εφικτό να προχωρήσει το Κίνημα, τι θα κάνει ο εξωτερικός παράγοντας. Ολες αυτές οι λεπτομέρειες είχαν συζητηθεί. Τον ενημέρωνα, βέβαια, κατά καιρούς σε ποια φάση βρισκόμαστε», αναφέρει ο κ. Παπαδόγγονας, ο οποίος κατά τη συνάντησή μας διέκοπτε κάποιες φορές προκειμένου να μου υποδείξει τη σημασία διασταύρωσης όλων όσα συζητούμε με το βιβλίο του δημοσιογράφου Νίκου Παπαδημητρίου «Το Κίνημα του Π. Ναυτικού, Μάιος 1973» (Εκδόσεις Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1985).
Τον ρωτώ αν ποτέ τους απασχόλησε η Τουρκία. «Οχι, η παράμετρος της Τουρκίας δεν μας είχε απασχολήσει σε εκείνη τη φάση. Αν είχαμε μπει και σε αυτή τη συζήτηση, τότε θα πήγαινε πολύ μακριά η βαλίτσα», απαντάει.
Στη συνέχεια συζητήσαμε για την προσπάθεια που έγινε να διασφαλιστεί η ουδετερότητα της Πολεμικής Αεροπορίας. Υστερα από πολλές υπόγειες διαδρομές, ο κ. Παπαδόγγονας ήλθε σε επαφή με τον Δημήτρη Αποστολάκη, μετέπειτα υφυπουργό Εθνικής Αμυνας και βουλευτή με το ΠΑΣΟΚ. Θυμάται ότι η πρώτη συνάντηση έγινε στο σπίτι του κ. Αποστολάκη στου Παπάγου, ενώ στο σαλόνι εξελισσόταν ένα βραδινό πάρτι. «Αυτό το οποίο ζητούσαμε από την Αεροπορία ήταν, αν εκδηλωθεί το Κίνημα και πάρουν διαταγή να χτυπήσουν τα πολεμικά πλοία, να μην το κάνουν. Με διαβεβαίωσαν, ότι και διαταγή να πάρουν να χτυπήσουν πλοία, θα έριχναν στον “γάμο του Καραγκιόζη”», εξιστορεί ο κ. Παπαδόγγονας.
Ο καιρός περνούσε και τον Απρίλιο του 1973 δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα «Βραδυνή» οι δηλώσεις του Καραμανλή. «Οχι απλά τα ήξερα, αλλά τα είχα συζητήσει με τον Τζώρτζη Αθανασιάδη στα γραφεία της “Βραδυνής”, πριν από τη δημοσίευση», θυμάται. Τον Μάιο του 1973 ο κ. Παπαδόγγονας συναντάται ξανά με τον Αβέρωφ. «Του εξήγησα ποια είναι η παρούσα κατάσταση. Υπήρχε υποψία ότι δεν πάμε καλά, ότι το Κίνημα έχει προδοθεί. Και σαφώς καταλήξαμε και οι δύο ότι εκεί που έχουμε φθάσει, την προηγούμενη μέρα εκδηλώσεως του Κινήματος, να κάνουμε πίσω δεν πρέπει. Εγώ ισχυριζόμουν ότι δεν πρέπει να αναβληθεί το Κίνημα», λέει ο κ. Παπαδόγγονας και στο ερώτημα τι απάντησε ο Αβέρωφ, προσθέτει, «προχωρήστε κι ό,τι βρέξει ας κατεβάσει».
Η πτώση της χούντας και η φύλαξη Καραμανλή από βατραχανθρώπους
Αρκετή συζήτηση έγινε και για την κατάσταση μετά την έλευση του Καραμανλή. «Αρκετοί νόμιζαν ότι με την έλευση του Καραμανλή δεν θα κατέρρεε το καθεστώς. Οτι θα υπήρχε ένας βήμα προς βήμα εκδημοκρατισμός», λέει ο κ. Παπαδόγγονας, ο οποίος τον Ιούλιο του 1974 επανήλθε στην ενεργό δράση ως πλοίαρχος, διοικητής του Κέντρου Εκπαίδευσης Κανελλόπουλος (ΚΕΚΑΝ), δηλαδή των Μονάδων Υποβρυχίων Καταστροφών. «Είχαμε επωμισθεί το καθήκον φυλάξεως του Καραμανλή, διότι η δικτατορία δεν είχε ακριβώς πέσει. Κάθε βράδυ στον Ασπρόπυργο κρεμούσαν τα σύμβολα της δικτατορίας στη μάντρα και εκτόξευαν απειλές. Δεν είχαν καταλάβει ότι κάτι άλλαξε. Ανησυχούσαμε ότι αν συνέβαινε κάτι, ο πρώτος στόχος θα ήταν ο Καραμανλής. Στείλαμε λοιπόν έναν αριθμό από βατραχανθρώπους στο ξενοδοχείο “Μεγάλη Βρεταννία”, όπου διέμενε, ώστε να αναλάβουν, διακριτικά, την ασφάλεια του Καραμανλή», λέει ο κ. Παπαδόγγονας και συμπληρώνει ότι «τους είχα διαλέξει έναν προς έναν αυτούς που εστάλησαν στον Καραμανλή».
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές της κατάστασης εκείνες τις κρίσιμες, για την επιβίωση της δημοκρατίας, ημέρες ήταν η οικτρή εικόνα που παρουσίαζε το οπλοστάσιο στην ξηρά. Οι αποθήκες οπλισμού του Ναυτικού ήταν πρακτικά άδειες. «Αν γινόταν αντικίνημα και έπρεπε να αμυνθούμε, τα πράγματα ήταν δύσκολα, καθώς ο οπλισμός των μονάδων του Ναυτικού ήταν οπλισμός παρελάσεως. Παλιά όπλα», θυμάται ο κ. Παπαδόγγονας και συμπληρώνει ότι πέρα από τη δύναμη πυρός των πλοίων και τους βατραχανθρώπους «δεν είχαμε τίποτε». Προσθέτει, βέβαια, ότι «κρατούσαμε μια πισινή για το τι θα κάνουν οι βατραχάνθρωποι. Αλλά οι βατραχάνθρωποι, όπως και γενικότερα οι Ειδικές Δυνάμεις, υπακούουν στους ανωτέρους τους, έτσι θα υπάκουαν και στον νέο διοικητή, εμένα δηλαδή».
Στη συνέχεια δόθηκε η εντολή να μετακινηθούν δύο αντιτορπιλικά απέναντι από τον Ασπρόπυργο σε περίπτωση που στις τάξεις των αλεξιπτωτιστών σημειωνόταν κάποια στάση υπέρ της χούντας. Τα αντιτορπιλικά με κυβερνήτες τους Τριανταφυλλίδη και Καραμήτσο ήταν εκεί «να προσέχουν αν ανοίξουν οι πόρτες των αλεξιπτωτιστών και έβγαιναν τίποτε έξαλλοι. Διότι είχαν κρεμάσει έξω από τη μάντρα του Ασπροπύργου το πουλί». Ενώ θυμάται ότι και η Αστυνομία, με εντολές του υπουργού Δημόσιας Τάξης Σόλωνος Γκίκα, παρακολουθούσε το στρατόπεδο. «Εστελνε τα βράδια γύρω από το στρατόπεδο των αλεξιπτωτιστών δύο αυτοκίνητα με τάχα ζευγαράκια αστυνομικούς και παρακολουθούσαν μήπως ανοίγουν τις πόρτες, μήπως βγαίνουν. Σε αυτή την αποστολή συμμετείχαν και αξιωματικοί του Στρατού, μυημένοι, έστω την τελευταία στιγμή», σημειώνει.
Ο ρόλος του Σέκερη
Ο κ. Παπαδόγγονας δεν μπορούσε να μην εξάρει σε κάθε περίπτωση τον ρόλο του Γιώργου Σέκερη, ο οποίος, όπως είπε, «διακρίνεται από υπερβολική σεμνότητα παρότι είναι εξαιρετικός κριτής των διεθνών θεμάτων και μάλιστα δημοσιεύει στο περιοδικό του Στρατού “Εθνικές Επάλξεις”». Ανάμεσα στα διάφορα στιγμιότυπα που διηγείται, ο κ. Παπαδόγγονας θυμάται τη συνομιλία τους σχετικά με την ανάγκη να μη μεταφερθεί, μέσω του Αβέρωφ, επιστολή προς τον Καραμανλή ώστε η κίνηση να λάβει πολιτικά χαρακτηριστικά. «Οταν έφερε ο Σέκερης την επιστολή, τού είπα “Γιώργο, αφού συμφωνήσαμε να μην ανακατέψουμε τους πολιτικούς. Οι πολιτικοί έχουν άλλο χαβά και ο καθένας θα κοιτάξει τα δικά του”. Και ανέβαλα την επίδοση της επιστολής του Καραμανλή μέσω Αβέρωφ». Η επιστολή επιδόθηκε τελικά λίγο πριν από την εκδήλωση του Κινήματος.
Η συνάντηση
Η –περίπου τρίωρη– συνάντηση με τον Αλέξανδρο Παπαδόγγονα δεν θα μπορούσε να γίνει πουθενά αλλού, παρά μόνον στον Ναυτικό Ομιλο Ελλάδος στον Πειραιά, όπου ήταν πρόεδρος επί σειράν ετών και παραμένει ενεργό μέλος. Στο τραπέζι, που οργανώθηκε ένα ευχάριστο φθινοπωρινό πρωινό, ήταν παρών και ο δικηγόρος Ιωάννης Θεοδωρόπουλος, δικηγόρος και βαθύς γνώστης της Ιστορίας. Ο κ. Παπαδόγγονας προτίμησε το κοτόπουλο σχάρας με λαχανικά, ενώ ο γράφων σφυρίδα. Αθερίνα και μελιτζανοσαλάτα χρησίμευσαν ως ορεκτικά, ενώ προσφέρθηκε και λευκός Ροδίτης οίνος. Το γεύμα έγινε «εντός της έδρας» του κ. Παπαδόγγονα, οπότε όποια προσπάθεια, ακόμη και να ζητήσω τον λογαριασμό, αποδείχθηκε απολύτως άκαρπη.
