Επικοινώνησα κάμποσες φορές με τον φυσικό και συγγραφέα Αλαν Λάιτμαν από τις αρχές αυτής της χρονιάς. Τόσο γραπτά όσο και μέσω zoom. Θυμάμαι ότι στην αρχή ήταν κάπως βαρύς, βλοσυρός. Οχι απέναντι στον συνομιλητή του ακριβώς (πέρα από την αρχική αμηχανία της γνωριμίας μεταξύ δύο αγνώστων), ωστόσο, ήταν διακριτό ένα βάρος που τον βασάνιζε. Ηταν η πανδημία;
Οχι, ακριβώς. Ο νους του έτρεχε στην πόλωση που βλέπει να έχει περιέλθει η αμερικανική κοινωνία. «Αυτό δεν θα λήξει με την προεδρία του Μπάιντεν», τον βλέπω στην οθόνη του υπολογιστή να λέει συνοφρυωμένος. «Είναι απίστευτο το ότι σχεδόν η μισή χώρα, ακόμα και τώρα, ψήφισε έναν πρόεδρο που έκανε ένα σωρό ασχήμιες. Τον ψήφισαν Ρεπουμπλικανοί, τον ψήφισαν τύποι που θέλουν να απαγορευθούν οι εκτρώσεις κι ας μην τον θέλουν στην πραγματικότητα, τον ψήφισαν κάτι λευκά αρσενικά που τρελαίνονται με τον αγοραίο λόγο του και, βέβαια, λογής λογής λαϊκιστές».
Αυτός ήταν ο πολιτικός, κοινωνικός προβληματισμός ενός αστροφυσικού, ο οποίος μπορεί, όπως παραδέχεται ο ίδιος, να μην πήγε ώς εκεί που φιλοδοξούσε ως νέος με την επιστήμη του, όμως το κατάφερε με τα βιβλία του, τα οποία δεν εντάσσονται στο γνωστό, δημοφιλές είδος της λεγόμενης εκλαϊκευμένης επιστήμης, αλλά έχουν ένα ιδιαίτερο, δικό του, προσωπικό ίχνος: μιλούν για τον χώρο και τον χρόνο, για τη σχετικότητα, για την κβαντοφυσική, μέσα από ένα ρέοντα αφηγηματικό λόγο που έχει τόσο στοιχεία δοκιμίου όσο και καθαρής μυθοπλασίας.
Ο απόφοιτος του Κορνέλ, μετέπειτα καθηγητής στο Χάρβαρντ και κυρίως στο ΜΙΤ, λάτρης του Ιταλο Καλβίνο, του Μπόρχες και του Μάρκες, έχει γράψει έως και ποίηση και μυθιστορήματα. Εκεί που εκτοξεύεται στο Διάστημα είναι όταν συνδυάζει την αφήγηση με την επιστημονική θεωρία, τη φιλοσοφία των επιστημών, την παρατήρηση της φύσης. Αποτέλεσμα; Πολλά βιβλία του έγιναν ανάρπαστα σε πολλές γλώσσες – μεταξύ αυτών και στη δική μας. Από τις εκδόσεις Κάτοπτρο κυκλοφορούν το διεθνές μπεστ σέλερ του «Τα όνειρα του Αϊνστάιν. Μια νουβέλα για τη φύση του χρόνου», το «Mr. g: Το πείραγμα του Θεού» και «Η ώρα των άστρων», ενώ από τις εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του «Η διάγνωση».
Ως πολίτης πάντως έχει και ανησυχίες που μοιάζουν πολύ γήινες. «Η απόπειρα να ανατραπεί η αμερικανική κυβέρνηση στις 6 Ιανουαρίου», μου έγραψε κάμποσες ημέρες μετά τα τραυματικά γεγονότα στο Καπιτώλιο, «ήταν το αποτέλεσμα κάμποσων χρόνων συκοφαντιών και τοξικών ψεμάτων από τον πρόεδρο Τραμπ. Το γεγονός αυτό απέδειξε πως όλοι οι χειρότεροι φόβοι μας για αυτόν είχαν βάση. Δυστυχώς, περισσότερο από το ένα τρίτο των Αμερικανών πίστεψε στα ψέματά του και ακόμα πιστεύει ότι οι τελευταίες εκλογές ήταν παράνομες. Οι πεποιθήσεις αυτές, και ο διχασμός στους κόλπους της αμερικανικής κοινωνίας, είναι ένα μακροπρόθεσμο πρόβλημα το οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει να αντιμετωπίσουν. Ελπίζω τώρα πια, ότι, συν τω χρόνω, θα μπορέσουμε να θεραπεύσουμε τις πληγές και να αποκαταστήσουμε τα δημοκρατικά ιδεώδη πάνω στα οποία θεμελιώθηκε αυτή η χώρα».
Ακούγοντάς τον και κοιτώντας τον, έτσι καθώς έσπαγε και η όποια αρχική αμηχανία, έφερνα με τον νου μου εκείνη την εξαίσια περιγραφή του από ένα ταξίδι του με ιστιοφόρο στο Αιγαίο (ο Λάιτμαν λατρεύει τη θάλασσα). Αποσπάσματά της είχα μεταφέρει, με άλλη αφορμή, στις σελίδες αυτής της εφημερίδας: «Βίωσα την πλέον ζωντανή επαφή μου με την απεραντοσύνη της φύσης, χρόνια πριν, στο Αιγαίον Πέλαγος», έγραφε το 2013 στο περιοδικό Harper’s («Our Place in the Universe», από την ανθολογία «The Best American Science and Nature Writing», επιμ. Siddhartha Mukherjee, εκδ. Houghton Mifflin Harcourt). Περιγράφει πώς ενοικίασε ένα ιστιοπλοϊκό με τη γυναίκα του και σάλπαραν νύχτα από τον Πειραιά. Αφού άφησαν το Σούνιο και κατευθύνθηκαν προς την Υδρα, σιγά σιγά, στεριά και άλλα πλεούμενα χάθηκαν από τον ορίζοντα. «Κοιτώντας ολόγυρά μας», γράφει, «μπορούσαμε να δούμε μονάχα το νερό να εκτείνεται προς όλες τις κατευθύνσεις έως ότου ενώθηκε με τον ουρανό. Αισθάνθηκα ασήμαντος, παραπεταμένος, ένα μικρό, αλλόκοτο πετραδάκι μέσα σε αυτό το σπήλαιο πελάγους και ουρανού».
Οταν του θύμισα εκείνο το απόσπασμα, χαμογέλασε. «Εχω κάνει ιστιοπλοΐα στο Αιγαίο δώδεκα (12!) φορές», μου απάντησε αμέσως, «είναι πολύ ωραίο που συνεχώς βλέπεις στεριά γύρω σου, τα νησιά είναι τόσο πολλά και τόσο κοντά μεταξύ τους»…
Οκέι, λοιπόν. Ανήσυχος πολίτης και δεινός ιστιοπλόος, με αγάπη προς τις ελληνικές θάλασσες. Και τα άστρα; Μα τι πιο φυσικό τα άστρα ή ο χώρος που καμπυλώνει ή ο χρόνος που στρεβλώνεται, να μπαίνουν στην όλη συζήτηση; Και, βέβαια, τα βιβλία του.
Καθαρότητα και αμφισημία
«Δεν περίμενα τα “Ονειρα του Αϊνστάιν” να κάνουν τέτοια επιτυχία. Με τίποτα όμως. Μάλλον στάθηκα τυχερός, τουλάχιστον στην Αμερική. Σε αυτή τη χώρα οι περισσότεροι αγνοούν έναν συγγραφέα του διαμετρήματος του Καλβίνο. Προσωπικά, προσπαθώ σε ό,τι γράφω να συνδυάζω πάντοτε αρμονικά την καθαρότητα με την αμφισημία, αυτός είναι ο πάγιος στόχος μου και αν το καταφέρνω είμαι ευτυχής. Επίσης, πρέπει να πω ότι ως είδος λόγου, το δοκίμιο μου δίνει ελευθερίες πολλές και μέσα από το δοκίμιο μπόρεσα να συνδυάσω τη μυθοπλασία με την αυτοβιογραφική διήγηση».
Σιγά σιγά, αφήνεται και γίνεται πιο εξομολογητικός στη συζήτησή μας. «Από νωρίς στη ζωή μου με ενδιέφεραν και η επιστήμη και η τέχνη. Παιδί κατασκεύαζα πυραύλους αλλά έγραφα και ποίηση. Στο γυμνάσιο είχα δύο κατηγορίες φίλων: τους “επιστήμονες”, οι οποίοι λάτρευαν τα μαθηματικά και ήθελαν συγκεκριμένες απαντήσεις σε συγκεκριμένες ερωτήσεις, και τους “καλλιτέχνες”, οι οποίοι έγραφαν στο λογοτεχνικό περιοδικό του σχολείου και αγαπούσαν την αμφισημία. Για κάποιο λόγο, το έβρισκα εύκολο να πηγαίνω από τους μεν στους δε. Είχα εντοπίσει δυνατότητες στο να είναι κάποιος δημιουργικός και με τους δύο τρόπους. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν ήμουν πια περίπου 35 χρόνων, αφού είχα φτιάξει όνομα ως επιστήμονας, άρχισα να γράφω δοκίμια περί επιστήμης. Το δοκίμιο, όπως είπα, έχει αυτή την ευελιξία. Μπορεί να δίνει πληροφορίες, να είναι ποιητικό, φιλοσοφικό, ακόμα και προσωπικό. Ως είδος γραφής, εκείνα τα δοκίμια μου έδωσαν την ευκαιρία να γεφυρώσω το χάσμα ανάμεσα σε όσα με ενδιέφεραν στην επιστήμη και σε όσα με ενδιέφεραν στη λογοτεχνία. Αρχισα να παρατεντώνω τα όρια του δοκιμίου, εισήγαγα στοιχεία μυθοπλασίας και τελικά άρχισα να γράφω μυθιστορήματα. Ειδικά στα “Ονειρα του Αϊνστάιν” είχα ως πρότυπο τις “Αόρατες πόλεις” του Ιταλο Καλβίνο. Θέλησα να κάνω με το Διάστημα ό,τι έκανε ο Καλβίνο με την πόλη».
Ποιανού είναι οι σκέψεις αν κάποιος έχει πρόσβαση στον εγκέφαλό σου;
Τα «Ονειρα του Αϊνστάιν» παρουσιάζουν έναν νεαρό φυσικό σε μια κρίσιμη φάση της ζωής του, το 1905, να τον βασανίζουν παράξενα όνειρα γύρω από τη φύση του χρόνου. Η δομή του βιβλίου δείχνει την επίδραση του Καλβίνο και ο Λάιτμαν αναπτύσσει μια ισχνή πλοκή παράλληλα με έναν λόγο δοκιμιακό με κεντρικό θέμα τη σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο. Στο «Mr g», ο Λάιτμαν τοποθετεί στο κέντρο του κάδρου τον ίδιο τον Θεό, καθώς προσπαθεί να δημιουργήσει το σύμπαν, μαθαίνοντας από τα λάθη Του. Το πιο ενδιαφέρον με τις αφηγήσεις του Λάιτμαν είναι ότι δεν έχουν έναν εύκολο, γλυκερό «παραμυθένιο» χαρακτήρα αλλά και τίποτα το εγκεφαλικό. Ο ίδιος μού επιβεβαιώνει ότι είναι τελείως διαφορετικός ο τρόπος της σκέψης του όταν κάνει φυσική από όταν κάνει λογοτεχνία. «Στην επιστήμη», λέει, «πάντοτε εργάζεσαι πάνω σε ένα πρόβλημα το οποίο επιδέχεται μια οριστική απάντηση. Και όταν γράφεις κάτι επιστημονικό, απαιτείς απόλυτη καθαρότητα, θέλεις να ξέρεις πού ακριβώς πηγαίνεις, το ίδιο και ο αναγνώστης. Στη μυθοπλασία όμως, προσκαλείς τον αναγνώστη να γίνει κομμάτι της δημιουργικής εμπειρίας. Αν σε κάθε αρχή παραγράφου πεις στον αναγνώστη πού πηγαίνεις, όπως σε ένα επιστημονικό κείμενο, το ταξίδι έχει τελειώσει».
Και η σχέση επιστήμης και φιλοσοφίας, που παίζει και τόσο κομβικό ρόλο στα βιβλία του; «Προφανώς και ζητήματα όπως η σχέση αίτιου-αιτιατού, η πιθανότητα ύπαρξης παράλληλων συμπάντων, η φύση της συνείδησης, όλα αυτά έχουν τεράστιες φιλοσοφικές αλλά και θρησκευτικές προεκτάσεις. Μπορείς πάντως να κάνεις επιστήμη χωρίς να σε απασχολεί ποια είναι η μεγάλη εικόνα του κόσμου. Ο μεγάλος Ρίτσαρντ Φέινμαν θεωρούσε τη φιλοσοφία χαμένο χρόνο. Η φυσική, η κοσμολογία, η νευροεπιστήμη θέτουν ερωτήματα όπως: Από πού προήλθαν όλα; Γιατί υπάρχει κάτι αντί για το τίποτα; Γιατί η ζωή είναι τόσο σπάνια μέσα στο σύμπαν; Είμαστε άραγε απλώς και μόνον μια ειδική διάταξη ατόμων και μορίων; Υπάρχει ελεύθερη βούληση ή είναι μια ψευδαίσθηση; Ολα αυτά με ιντριγκάρουν».
Συνείδηση. Αλλα σύμπαντα. Επιστρέφει σε αυτά συνέχεια; «Πιστεύω ότι σε 100 χρόνια θα έχουμε ενσωματωμένα τσιπάκια και το μέιλ μπορεί να φεύγει με τη σκέψη και μόνον. Αυτό είναι συναρπαστικό μα και σοκαριστικό. Ποιανού θα είναι οι σκέψεις αν κάποιος έχει πρόσβαση στον εγκέφαλό σου; Με στεναχωρεί το ότι η τεχνολογία ακολουθεί την εμπορική οδό, αλλά ο άνθρωπος πάντοτε θα θέλει να λέει και να μαθαίνει ιστορίες. Η τέχνη θα πάρει μιαν άλλη μορφή. Οσο για τα άλλα σύμπαντα, κατά τον Καρλ Πόπερ, εφόσον μια επιστημονική θεωρία παραμένει αναπόδεικτη, δεν είναι επιστημονική. Ομως, εφόσον δεν αποδειχθεί λάθος, παραμένει ανοιχτό ζήτημα. Ετσι είναι και με τα παράλληλα σύμπαντα. Βεβαίως ενίσταμαι όταν η επιστήμη αναπτύσσει θεωρίες που δεν αποδεικνύονται πειραματικά. Κατηγορούν τη θρησκεία για αυτό και σωστά, αλλά το κάνουμε και οι επιστήμονες τώρα, όπως με τη Θεωρία των Χορδών. Ο τρόπος που δουλεύουμε στη Φυσική είναι να χωρίζουμε σε τμήματα ένα πεδίο επειδή ξέρουμε ότι είναι ανέφικτο αυτή τη στιγμή να το εποπτεύσουμε εξ ολοκλήρου. Παράδειγμα, η κοσμολογική θεωρία του πολυσύμπαντος: μελετώντας τμήματα του γνωστού σύμπαντος έχουμε κάποια δείγματα ότι μπορεί κάτι τέτοιο να κρύβεται κάπου εκεί έξω αλλά χωρίς να μπορούμε να το αποδείξουμε. Π.χ., φανταστείτε ότι βλέπετε την ουρά μιας τίγρης πίσω από μια μισάνοιχτη πόρτα. Θα υποθέσετε ότι πίσω από την πόρτα κρύβεται μια τίγρη, έτσι δεν είναι; Κρύβεται όμως ή μας γελούν τα μάτια μας; Κάπως έτσι, μελετώντας διάφορα σημεία ή φυσικές ιδιότητες του γνωστού σύμπαντος υποπτευόμαστε ότι κάτι μπορεί να υπάρχει εκεί πέρα, αλλά δίχως κανένα τρόπο έως τώρα να αποδείξουμε το παραμικρό. Αν το σύμπαν είναι άπειρο, θα υπάρχουν άπειροι συνδυασμοί ατόμων και είναι βέβαιο ότι σε έναν από αυτούς τους άπειρους συνδυασμούς θα έχει αναπαραχθεί ένας δεύτερος εαυτός σου ή και τρίτος κ.τ.λ. Η σκέψη είναι ερεθιστική αλλά και τρομακτική»…