Διαρκώς μελετώμενος κι όμως ανεξερεύνητος. Aγνωστος όσο και οικείος. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος μας συστήνεται από τον Θανάση Ντινόπουλο, oμότιμο καθηγητή του τμήματος Κτηνιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με όρους πέραν του δόγματος της επιστήμης. Αυτή η υπέροχη βιολογική μάζα αποκαλύπτεται στο βιβλίο του με τον παράδοξο τίτλο «Ο αλλόκοτος εγκέφαλος» (εκδ. Ροπή) στην υγεία και την αρρώστια, στην άριστη λειτουργία και τη φοβερή δυσλειτουργία. Πόσο αλλόκοτος είναι τελικά;
– Ο εγκέφαλος αποτελεί το 20% της ανθρώπινης μάζας και καταναλώνει το 20% της ενέργειας, ακόμη και σε καθεστώς ηρεμίας. Ενα μικρό όργανο που μας δίνει μνήμη, βούληση, συνείδηση, συμμετέχει σε όλη μας την ύπαρξη. Ποια είναι η αλήθεια του;
– Πράγματι, ο εγκέφαλος καταναλώνει το 20%, ίσως και το 25%, της ενέργειας του ανθρωπίνου σώματος. Οταν ασκούμαστε έντονα, η κατανάλωση ενέργειας στους μυς μας είναι εκατονταπλάσια από την ενέργεια που χρησιμοποιείται όταν καθόμαστε στον καναπέ μπροστά στην τηλεόραση. Αντιθέτως, η έντονη πνευματική συγκέντρωση προκαλεί μια αύξηση της κατανάλωσης ενέργειας στον εγκέφαλό μας μόλις κατά 1% περίπου σε σχέση με την ενέργεια που καταναλώνουμε σε κατάσταση πλήρους πνευματικής χαλάρωσης. Ο,τι κι αν κάνουμε με τον συνειδητό μας νου, εκείνο που κυριαρχεί στη νοητική μας δραστηριότητα, χρησιμοποιώντας το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας που καταναλώνεται από τον εγκέφαλο, είναι το ασυνείδητο. Οπως λέει ο Λέοναρντ Μλοντίνοφ, «είτε ο συνειδητός σας νους είναι ενεργός είτε όχι, ο ασυνείδητος νους σας εργάζεται σκληρά, εκτελώντας νοητική γυμναστική που ισοδυναμεί με κάμψεις, βαθιά καθίσματα και σπρινταρίσματα».
Οταν, ωστόσο, λέμε ασυνείδητο δεν εννοούμε το φροϋδικό ασυνείδητο. Οι νευροεπιστήμονες με το ασυνείδητο εννοούν ότι πολλά νευρωνικά κυκλώματα του εγκεφάλου είναι σε θέση να φέρουν εις πέρας πολύπλοκα προγράμματα χωρίς τη συνειδητή συμμετοχή μας. Καθένα από τα «ζόμπι» αυτά στον εγκέφαλο, όπως αναφέρονται από κάποιους φιλοσόφους, εκτελεί συγκεκριμένη εργασία και οι εργασίες αυτές είναι πολλές, πολύ περισσότερες από όσο μπορούμε να φανταστούμε. Επομένως, ο εγκέφαλος σε μεγάλο βαθμό λειτουργεί αυτόματα και αντιλαμβανόμαστε συνειδητά μόνο λίγες από τις δράσεις του, κάτι που δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι έχουμε επίγνωση των πραγμάτων και του εαυτού μας κάθε στιγμή, ότι ελέγχουμε απόλυτα το πεπρωμένο μας. Χρησιμοποιούμε, επίσης, σε μεγάλο βαθμό προβλέψεις και υποθέσεις για να αποκτήσουμε γνώση για τον κόσμο, να δημιουργήσουμε σταθερή και λογική μνήμη και να αποκριθούμε αποτελεσματικά στα περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Επομένως, το τι ακριβώς είναι η συνείδηση αποτελεί ακόμα το μεγάλο μυστήριο, το Αγιο Δισκοπότηρο των νευροεπιστημών και η συνείδηση τείνει να εκτοπιστεί ή και να εξαφανιστεί από τον πλήρη αυτοματισμό, το ένστικτο και τη συνήθεια. Τα ένστικτα και οι αυτοματισμοί είναι τα οχήματα που οδηγούν στη σταθερότητα του οργανισμού, ενώ η νόηση μας επιτρέπει να κυνηγήσουμε την ελευθερία, την όποια ελευθερία. Διότι το αν είμαστε όντα με ελεύθερη βούληση είναι ένα μεγάλο ερώτημα.
Ωστόσο, ο εγκέφαλος δεν είναι μόνος του. Αν και βρίσκεται, κατά κάποιον τρόπο, κλεισμένος σε ένα σκοτεινό «κουτί» –στο κύτος του εγκεφαλικού κρανίου– έρχεται σε επαφή και αλληλεπίδραση με το σώμα μας και το εξωτερικό περιβάλλον (στο εξωτερικό περιβάλλον συγκαταλέγεται και η κοινωνία) με τη βοήθεια των αισθητηρίων οργάνων και των νεύρων. Είναι αυτή η αλληλεπίδραση με το σώμα και το περιβάλλον που τον αναπτύσσει, τον συντηρεί και δίνει νόημα στις θαυμαστές λειτουργίες του.
Οι νευροεπιστήμονες με το ασυνείδητο εννοούν ότι πολλά νευρωνικά κυκλώματα του εγκεφάλου είναι σε θέση να φέρουν εις πέρας πολύπλοκα προγράμματα χωρίς τη συνειδητή συμμετοχή μας.
– Ο υγιής εγκέφαλος εγγυάται μια καλή ζωή για τον κάτοχό του;
– Το κάθε όργανο και σύστημα του οργανισμού έχει την παθολογία του, το ίδιο και ο οργανισμός στο σύνολό του. Επομένως μερικές παθολογικές καταστάσεις δεν σχετίζονται, τουλάχιστον άμεσα, με τον εγκέφαλο. Ωστόσο, ο εγκέφαλος, μαζί με το ενδοκρινικό και το ανοσιακό σύστημα, παίζει κεντρικό ρυθμιστικό ρόλο για τη σταθερότητα του οργανισμού, για αυτό που οι ειδήμονες ονομάζουν ομοιόσταση.
– Ο εγκέφαλος που νοσεί χαρακτηρίζεται από το στερητικό «α», το «συν» των συνδρόμων, από διαταραχές που μπορούν να είναι τόσο ακραίες ώστε μεταβάλλουν απολύτως τη συμπεριφορά. Δίνει ελπίδες η επιστήμη για το μέλλον των εγκεφάλων που νοσούν;
– Το 2001 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας διαπίστωσε ότι 450 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο πάσχουν σε κάθε δεδομένη στιγμή από κάποια νευρική ή συμπεριφορική διαταραχή. Είναι σημαντικό να γίνει αντιληπτό το τεράστιο ατομικό, οικογενειακό και κοινωνικό βάρος που οφείλεται στα νοσήματα του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού. Υπάρχουν περισσότερα από 2.000 νοσήματα του νευρικού συστήματος και για κανένα από αυτά δεν υπάρχει αιτιολογική θεραπεία. Δηλαδή, να δώσει ο γιατρός ένα φάρμακο και ο ασθενής σε τρεις ημέρες, σε μια εβδομάδα, έστω και σε πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα να γίνει καλά. Οι νευρολόγοι και οι ψυχίατροι δίνουν πραγματικό αγώνα για να αμβλύνουν τα βασανιστικά συμπτώματα, να καθυστερήσουν την εξέλιξη της νόσου, να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής του ασθενούς και να παρατείνουν το προσδόκιμο επιβίωσης.
Πάντως, το «παρόν» περνάει δύσκολες στιγμές. Ενα ενδεικτικό γεγονός. Το τμήμα Ιατρικής του ΑΠΘ ανακήρυξε τον Αλβέρτο Μπουρλά, τον δικό μας Ακη, επίτιμο διδάκτορα (πριν από την παρασκευή του εμβολίου εναντίον του κορωνοϊού). Ο Ακης στην αντιφώνησή του ανέπτυξε τη σημασία των καινοτόμων φαρμάκων και θεραπειών για τη βελτίωση του προσδόκιμου ζωής των ασθενών, καθώς και της ποιότητας της ζωής τους, δίνοντας έμφαση στην πρόοδο που έχει επιτευχθεί στην αντιμετώπιση του καρκίνου. Ο Ακης, ωστόσο, δεν βρήκε να πει λέξη για τα νοσήματα του νευρικού συστήματος. Αυτό για έναν άνθρωπο που καθορίζει την παγκόσμια πολιτική για το φάρμακο είναι ανησυχητικό! Προς το παρόν η στρόφιγγα της χρηματοδότησης της έρευνας του εγκεφάλου φαίνεται να έχει γυρίσει προς τα αριστερά. Ωστόσο, ελπίζω και πιστεύω ότι οι νευροεπιστήμες, η νευρολογία και άλλες συναφείς ειδικότητες θα κατορθώσουν να ελκύσουν και πάλι τις καλύτερες ομάδες φοιτητών και σημαντικά κονδύλια, όπως συνέβη αρκετές φορές στο παρελθόν. Το μέλλον στις επιστήμες του εγκεφάλου μπορεί να είναι, πράγματι, λαμπρό.
Ο «μύθος του 10%» και η «διαφωνία» με το Cogito ergo sum
– Eχει όρια ο εγκέφαλός μας; Μπορούμε να τα μεταβάλουμε;
– Η ερώτησή σας μου θυμίζει τον «μύθο του 10%», δηλαδή ότι χρησιμοποιούμε μόνο το 10%, ή και ακόμα λιγότερο του εγκεφάλου μας, παρά τις περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις των ειδικών επιστημόνων. Ο «μύθος του 10% του εγκεφάλου» οφείλεται μάλλον σε παρεξήγηση ή λανθασμένη ερμηνεία των νευρολογικών ευρημάτων του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Παραδείγματος χάριν, οι λειτουργίες πολλών εγκεφαλικών περιοχών, ιδιαίτερα των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, είναι τόσο πολύπλοκες, ώστε τα συμπτώματα μιας κάκωσης να είναι ανεπαίσθητα, και οι πρώτοι νευρολόγοι να αναρωτιούνται για το ποιες λειτουργίες εξυπηρετούν οι περιοχές αυτές.
Σήμερα, αν και έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε για βασικές εγκεφαλικές λειτουργίες, είναι γνωστό ότι κάθε εγκεφαλική περιοχή επιτελεί συγκεκριμένη λειτουργία, καμία περιοχή δεν είναι ανενεργή και ο εγκέφαλος φαίνεται να λειτουργεί με το 100% των δυνατοτήτων του. Υπάρχουν πολλά επιχειρήματα που αντικρούουν τον μύθο του 10% όπως ότι, αν χρησιμοποιείται μόνο το 10% του εγκεφάλου, τότε η κάκωση των περιοχών που δεν χρησιμοποιούνται δεν θα έβλαπτε την απόδοσή του. Αντιθέτως, δεν υπάρχει περιοχή του εγκεφάλου η οποία θα υποστεί κάκωση, χωρίς η κάκωση αυτή να συνοδεύεται από μικρότερη ή μεγαλύτερη απώλεια ικανοτήτων. ΄Η, αν δεν χρησιμοποιούσαμε το 90% του εγκεφάλου, η φυσική επιλογή θα είχε εξαλείψει έναν αναποτελεσματικό και με μεγάλο λειτουργικό κόστος, όπως είπαμε, εγκέφαλο. Επίσης, οι ερευνητές είναι σήμερα σε θέση να εισαγάγουν ένα μικροσκοπικό ηλεκτρόδιο στον εγκέφαλο και να επηρεάσουν τη λειτουργία ενός μόνο νευρικού κυττάρου κι έτσι θα είχε αποκαλυφθεί το 90% των κυττάρων τα οποία υποτίθεται ότι δεν χρησιμοποιούνται. Υπάρχουν πολλά ακόμα επιχειρήματα που ο αμείλικτος δημοσιογραφικός χώρος δεν μας επιτρέπει να αναπτύξουμε.
Πάντως, σήμερα μπορούμε πράγματι να μεταβάλουμε τα όρια του εγκεφάλου. Η λειτουργία του εγκεφάλου είναι δυνατόν να επηρεαστεί φαρμακολογικά, ηλεκτρικά, μαγνητικά και γενετικά (παρεμβάσεις που γεννούν πλήθος ηθικών και δεοντολογικών προβλημάτων και έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός νέου γνωστικού πεδίου, το οποίο επί του παρόντος ονομάζεται νευροηθική). Μόνο ένα παράδειγμα. Σήμερα υπάρχουν φάρμακα, τα ονομαζόμενα νοοτρόπα, που ενισχύουν την προσοχή, τη μάθηση και τη μνήμη, τα οποία μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε και κατά συνέπεια τη φύση του ανθρώπου. Το πιθανότερο είναι να χρησιμοποιήσει τα φάρμακα αυτά περιορισμένος αριθμός υγιών ατόμων. Οταν η μνήμη είναι στο πλαίσιο του φυσιολογικού, όλοι έχουμε την τάση να προσαρμόζουμε την πνευματική και ψυχική μας υπόσταση και τον τρόπο ζωής μας μέσα στο πλαίσιο αυτό. Ενισχύοντας κανείς τη μνήμη του ίσως να στέλνει μια σκιά στη ζωή του. Η ζωή είναι μια μαθητεία στη λήθη. Το σώμα μαθαίνει, ο νους ξεχνάει.
– Η ρήση του Ντεκάρτ «σκέφτομαι άρα υπάρχω» θα σας έβρισκε σύμφωνο; Η ύπαρξή μας ταυτίζεται με τη σκέψη; Με τον εγκέφαλό μας;
– Πράγματι, για τον Καρτέσιο η συνείδηση ήταν συνώνυμη της σκέψης: Cogito ergo sum. Με τη διαπίστωση αυτή αναδεικνύεται ο κεντρικός ρόλος της συνείδησης σε ό,τι αφορά τόσο την οντολογία (αυτό που υπάρχει) όσο και την επιστημολογία (τι γνωρίζουμε και πώς το γνωρίζουμε). Πρόκειται για μεγάλο και δύσκολο φιλοσοφικό ερώτημα και δεν έχουμε τον χώρο για να το συζητήσουμε διεξοδικά. Αν, ωστόσο, θα έπρεπε να απαντήσω μονολεκτικά θα έλεγα «όχι», δεν συμφωνώ. Η ύπαρξή μας ταυτίζεται με την ύπαρξή μας. Και για να θυμηθώ τον Γκαίτε: «Οσο περισσότερο το συλλογίζομαι, μου φαίνεται πιο βέβαιο ότι η ζωή υπάρχει απλά για να βιωθεί».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr