«Είναι αλήθεια ότι με αγαπήσατε ή το βγάζω από το μυαλό μου;
Αν την αγάπη σας τη βγάζω από το μυαλό μου, είναι όμορφη. Κι αν ήταν αληθινή, πάλι όμορφη είναι. Αφού, για να βγάλω εκείνη την αγάπη μέσα από τις σκιές, πρέπει να κάνω ένα ταξίδι. Το πιο αργό ταξίδι του κόσμου – και το πιο θαυμάσιο».
Το ταξίδι που έκανε ο Μανουέλ Βίλας (γεννημένος το 1962) ήταν ένα βιβλίο. Η «Ορδέσα» άρχισε να γράφεται το 2014, στον απόηχο μιας τέλειας προσωπικής καταιγίδας για τον ίδιο: θάνατος της μητέρας του, διαζύγιο, εθισμός στο αλκοόλ. Κυκλοφόρησε το 2018 στην Ισπανία και δύο χρόνια αργότερα μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Αχιλλέα Κυριακίδη (ήμασταν πολύ τυχεροί εδώ) για λογαριασμό των εκδόσεων Ικαρος. Η «Ορδέσα», που αν την αναζητήσετε στο Google Earth βρίσκεται σε μια κοιλάδα των Πυρηναίων, όχι πολύ μακριά από το Μπαρμπάστρο, τη γενέθλια πόλη του συγγραφέα, είναι μια ανοικτή, πληθωρική, πολύ προσωπική διακήρυξη αγάπης του Βίλας προς τους πεθαμένους γονείς του. Είναι η οικογενειακή του Αρκαδία. Ταυτόχρονα είναι μια βαθιά, αδυσώπητη, τρυφερή, αλλά ποτέ χωρίς χιούμορ και κάποιον κυνισμό αναμέτρηση με τα φαντάσματα του παρελθόντος που δεν είναι πάντα σκοτεινά, λησμονημένα ή γεμάτα σκόνη. Στην πραγματικότητα ο Βίλας μας παραδίδει ένα οικουμενικό ψυχογράφημα της ισπανικής μεσαίας τάξης που μπορεί να αγγίξει τους πάντες (σίγουρα έναν Ελληνα αναγνώστη που θα εντοπίσει πλήθος κοινών σημείων). Και ήταν τύχη που χάρη στο μοναδικό αυτό φεστιβάλ ιβηροαμερικανικής λογοτεχνίας ΛΕΑ, που διοργανώθηκε πριν από λίγες ημέρες στην Αθήνα, είχα την ευκαιρία να τον συναντήσω από κοντά.
– Μετά την «Ορδέσα» γράψατε ακόμα δύο βιβλία. Το τελευταίο, μάλιστα, το «Besos», μεταφράζεται στα ελληνικά και θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο από τον Ικαρο. Αλήθεια, κουράζεστε ποτέ να μιλάτε για την «Ορδέσα»;
– Δεν κουράζομαι ποτέ, αυτή είναι η αλήθεια. Γιατί η «Ορδέσα» είναι ένα βιβλίο βγαλμένο από την αγάπη. Και δεν κουράζομαι να μιλάω για κάτι που γεννήθηκε από την αγάπη. Δεν κουράζομαι να μιλάω για την αγάπη. Ναι, είναι ένα βιβλίο για τη μητέρα μου και τον πατέρα μου, επομένως είναι ένα βιβλίο για τη δική σου μητέρα και για τον δικό σου πατέρα. Η δική μου μητέρα και ο δικός μου πατέρας είναι το πρόσχημα για να μιλήσουμε για όλες τις μητέρες και όλους του πατεράδες του κόσμου.
– Ποιος ρόλος υπήρξε πιο απαιτητικός για εσάς; Ο ρόλος του γιου ή αυτός του πατέρα;
– Και οι δύο ρόλοι είναι δύσκολοι. Ως γιος σκέφτομαι ότι θα ήθελα να είχα περάσει περισσότερο χρόνο με τους γονείς μου. Οταν είσαι 20 ή 30 χρόνων η ζωή σου σού φαίνεται πολύ σημαντική και δεν δίνεις τόση σημασία στη ζωή των γονιών σου. Αρχίζεις και συνειδητοποιείς τη σημασία τους όταν αρχίζεις κι εσύ να μεγαλώνεις ή όταν τους χάσεις. Υπάρχει όμως κάτι συναρπαστικό και μοναδικό στην ιδιότητα του γονιού κι αυτό είναι η αγάπη άνευ όρων προς τα παιδιά του. Είναι παράξενο αν το σκεφθείτε, αλλά είναι η μόνη συνθήκη όπου ο καπιταλισμός δεν κοστολογεί, δεν έχει βάλει μια τιμή πάνω της. Ολα έχουν μια τιμή, εκτός από την αγάπη των γονιών για τα παιδιά τους, είναι ένα μέρος που ο καπιταλισμός δεν μπορεί να εισχωρήσει. Αλλά για να απαντήσω στην ερώτησή σας θα πρέπει να πω ότι ο πιο δύσκολος ρόλος είναι του πατέρα. Γιατί είναι υπεύθυνος για την ευτυχία των παιδιών του.
– Πενθούμε τον γονιό με τον οποίο συνδεθήκαμε περισσότερο ή τον γονιό με τον οποίο δεν καταφέραμε να συνδεθούμε τόσο πολύ;
– Σε μένα συνέβη το εξής: πρώτος πέθανε ο πατέρας μου, το 2005. Καθώς όμως η μητέρα μου συνέχιζε να ζει, ο πατέρας μου δεν ήταν εντελώς νεκρός για μένα. Το 2014 «φεύγει» η μητέρα μου, επομένως ο πατέρας μου πεθαίνει οριστικά μαζί της· κατά κάποιον τρόπο είναι ο δεύτερος θάνατός του, αμετάκλητος και οριστικός. Μία από τις πρωτοτυπίες της «Ορδέσας» είναι ότι πατέρας και μητέρα έχουν ακριβώς την ίδια βαρύτητα, την ίδια σημασία. Στην παράδοση της δυτικής λογοτεχνίας, ο πατέρας είναι αυτός που έχει πρωτεύουσα σημασία. Αλλά στα δικά μου παιδικά μάτια, η μητέρα και ο πατέρας ήταν από ένα σημείο και μετά μια ενιαία παρουσία.
Ο κόσμος φοβάται και ο φόβος είναι ο εχθρός της αγάπης και του έρωτα. Εγώ ασπάζομαι μια λογοτεχνία που υπερασπίζεται την ιδέα της αγάπης και της ζωής.
– Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου προκαλεί εντύπωση μια αποστασιοποιημένη, σχεδόν κυνική στάση του αφηγητή. Πρόκειται για κάποιο τεχνικό εύρημα ή ήταν μια δική σας αυθόρμητη ανάγκη;
– Δεν θα το ονόμαζα «κυνισμό». Θα προτιμούσα να μου λέγατε τη λέξη «χιούμορ». Νομίζω ότι το κληρονόμησα από τους γονείς μου, ήταν δύο άνθρωποι με μεγάλη αίσθηση του χιούμορ. Προφανώς χρειαζόμουν ένα χώρο για να μην είμαι διαρκώς αντιμέτωπος με το βάθος του πόνου που μου δημιουργούσε η απώλεια των δικών μου και αυτό μου το έδινε το χιούμορ. Η ιστορία ήταν από μόνη της δραματική, δεν υπήρχε ανάγκη να προσθέσω κι εγώ επιπλέον δράμα. Κανείς δεν αντέχει τόσο πόνο. Αν δεν επιστρατεύσεις λίγο χιούμορ, ειρωνεία, σαρκασμό, κυνισμό, δημιουργείς ένα λογοτεχνικό αδιέξοδο.
Αλλά και στη ζωή δεν είναι κάπως έτσι; Ακόμα και στις πιο δραματικές περιστάσεις υπάρχει ένα μικρό παράθυρο για λίγη κωμωδία. Θυμάμαι στην κηδεία του πατέρα μου έναν εντελώς άγνωστο σε εμάς άνδρα να πλησιάζει το ανοικτό φέρετρο του πατέρα μου και δεν μπόρεσα να μην τον ρωτήσω ποιος είναι· μου είπε ότι πράγματι δεν ήταν φίλοι με τον πατέρα μου, αλλά είχαν την ίδια ηλικία. Και είχε την περιέργεια να δει πώς μοιάζει ένας συνομήλικός του νεκρός. Γι’ αυτό είχε έρθει. Ηταν δυνατόν να μη γελάσουμε; Τρεις μήνες μετά μάθαμε ότι πέθανε. Αυτό είναι η ζωή: γέλιο και δράμα μαζί.
– Η «Ορδέσα» μοιάζει με συναισθηματικό μουσείο της μεσαίας τάξης· της τάξης που γεννήθηκε μετά τον πόλεμο και γιγαντώθηκε στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες τις δεκαετίες του ’50 και του ’60.
– Κοιτάξτε: όπως εγώ διαβάζω την ιστορία του δυτικού πολιτισμού, ο 19ος αιώνας ήταν ο αιώνας των προλετάριων, ενώ ο 20ός ο αιώνας της μεσαίας τάξης. Οι πρώτες καλοπληρωμένες δουλειές, η κατανάλωση, η ιδιοκτησία, τα αυτοκίνητα, οι διακοπές, τα πλυντήρια, το ζεστό νερό, η θέρμανση, ένα μοντέρνο διαμέρισμα με ανέσεις, όλα αυτά συναποτελούν την ιδρυτική πράξη της μεσαίας τάξης στην Ισπανία, την Ιταλία, την Ελλάδα, την Πορτογαλία, τη Γερμανία, παντού. Πρόκειται για ένα παγκόσμιο φαινόμενο που γρήγορα καθορίζει και τις πολιτικές εξελίξεις. Αυτός που κερδίζει την καρδιά της μεσαίας τάξης κερδίζει και τις εκλογές. Κόμματα, πολιτικοί, όλοι απευθύνονται στη μεσαία τάξη.
Η παγκόσμια κρίση του 2008 επιτέθηκε ακριβώς σε αυτό το αφήγημα ευημερίας της μεσαίας τάξης. Κι ακόμα παλεύουμε με τα απομεινάρια αυτής της κρίσης. Η μεσαία τάξη αισθάνεται αποπροσανατολισμένη, προδομένη, είναι γεμάτη φόβο, το βλέπουμε παντού, δεν ξέρει ποιος μπορεί να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της. Η ιδέα ότι οι γονείς θυσιάζονται για τα παιδιά τους είναι μια ιδέα του 20ού αιώνα. Ο κόσμος φοβάται και ο φόβος είναι ο εχθρός της αγάπης και του έρωτα. Κι εγώ ασπάζομαι μια λογοτεχνία που υπερασπίζεται την ιδέα της αγάπης και της ζωής. Κι αυτό είναι για μένα η «Ορδέσα», ένα μανιφέστο υπέρ της αγάπης και της ζωής. Βρισκόμαστε σε μια περίοδο στην Ευρώπη που το πάνω χέρι έχουν οι αγορές, αυτές ορίζουν τους κανόνες, για το πώς θα ζήσουμε, τι σημαίνει ευτυχία και όλα αυτά. Το θέμα είναι ότι και η Αριστερά μοιάζει κι αυτή εντελώς αποπροσανατολισμένη.
– Μιλάτε πολύ για τον καπιταλισμό στην «Ορδέσα».
– Δυστυχώς ο καπιταλισμός έχει μια πραγματικά κτηνώδη όψη. Αν με ακούτε να λέω όλα αυτά δεν είναι γιατί μισώ τον καπιταλισμό ή γιατί του ασκώ κριτική. Δεν μπορώ όμως να μη στοχάζομαι στην πραγματικότητα που δημιουργεί. Συχνά λέω αστειευόμενος ότι τα McDonalds έχουν κάνει περισσότερα για την εξάλειψη της παγκόσμιας πείνας από τον Ερυθρό Σταυρό. Γιατί ο καπιταλισμός δεν είναι μόνο ένα πράγμα, οφείλουμε να αναγνωρίζουμε τις ατελείωτες αντιφάσεις του. Οταν δύο γονείς κάνουν στο 11χρονο παιδί τους δώρο γενεθλίων ένα smartphone, αυτό δεν είναι παρά μια τελετή μύησης στον καπιταλισμό. Για 30 χρόνια αναζητούσα έναν όσο το δυνατόν πιο ακριβή ορισμό για το οικονομικό μας σύστημα. Και σήμερα ξέρω: καπιταλισμός είναι το έξυπνο τηλέφωνο που κρατάω στα χέρια μου.
– Υπάρχει κάτι παράδοξο στην «Ορδέσα»: ενώ μιλάμε για ένα βιβλίο που επεξεργάζεται με διαφορετικούς τρόπους το θέμα του πένθους, όταν το τελειώνεις σου αφήνει μια γεύση ισχυρής πίστης για τη ζωή.
– Αυτό είναι το μυστήριο του συγκεκριμένου βιβλίου. Από πολλές απόψεις είναι ένα βιβλίο που αισθάνομαι ότι μου υπαγόρευσαν ο πατέρας κι η μητέρα μου. Μέχρι που κάθισα να το γράψω δεν είχα συνείδηση της ευτυχίας που εμπεριείχε αυτή η τριαδική σχέση με τους γονείς μου. Ηταν μια προσωπική ανακάλυψη που άλλαξε τον τρόπο που σκέφτομαι πολλά πράγματα. Αλλά να ξέρετε: ναι, λάτρευα τους γονείς μου, αλλά όλα τα παιδιά λατρεύουν τους γονείς τους. Προσωπικά πιστεύω ότι ο πατέρας μου ήταν το σημαντικότερο έργο της ζωής μου· ούτε η δουλειά μου, ούτε τα βιβλία μου, ούτε τα βραβεία. Είναι κάτι που δεν συνειδητοποιούμε εύκολα.
Ο εθισμός στο αλκοόλ και η επιτυχία τού να είμαι ζωντανός
– Οταν γράφατε την «Ορδέσα» βιώνατε μια σημαντική προσωπική κρίση: είχατε μόλις χάσει τη μητέρα σας, χωρίζατε με τη γυναίκα σας, ήσασταν εθισμένος στο αλκοόλ. Ποιες οι διαφορές του Μανουέλ Βίλας πριν από την «Ορδέσα» και μετά την «Ορδέσα»;
– Σωστά, βρισκόμουν στη μέση μιας προσωπικής καταιγίδας. Επινα πολύ· τόσο πολύ, που έπεφτα στη μέση ενός δρόμου ή μιας πλατείας. Ο κόσμος κοιτούσε. Με μάζευαν ασθενοφόρα. Μέχρι που ξύπνησα ένα πρωί και είπα: «Φτάνει». Και δεν ήπια ούτε σταγόνα από τότε. Ηταν 9 Ιουνίου 2014. Αρχισα να γράφω το βιβλίο αμέσως μετά. Για να απαντήσω στην ερώτησή σας θα πω ότι δεν διαχωρίζω τις δύο περιόδους· τότε που ήμουν χάλια, τότε που στάθηκα στα πόδια μου. Δεν αξιολογώ τη ζωή μου. Η ζωή είναι μία. Ζωή ήταν κι όταν άρχιζα να πίνω στις 10 το πρωί, ζωή είναι και τώρα που με βλέπετε νηφάλιο και χαρούμενο. Η επιτυχία για μένα είναι ότι είμαι ζωντανός. Αυτή είναι η μεγαλύτερη επιτυχία απ’ όλες. Ο πόνος, η αποτυχία είναι κομμάτια αυτής της επιτυχίας.
– Ποια ήταν η δική σας εμπειρία της πανδημίας;
– Ηταν χάλια. Αυτό που ζήσαμε ήταν η άρνηση της ζωής. Ο κόσμος, ο πλανήτης ολόκληρος βούλιαξε στη θλίψη και στον φόβο. Πιστεύαμε ότι ο πολιτισμός μας ήταν πιο δυνατός από μια επιδημία, αλλά τελικά δεν ήταν. Χάσαμε την ένταση της ζωής, σαν να μας έκλεβαν τις ζωές. Ευτυχώς όμως η ζωή επέστρεψε! Αλλά τώρα υπάρχει ο πόλεμος. Είναι σαν να μην μπορούμε να επιστρέψουμε ποτέ ξανά στη ζωή που ξέραμε. Αναλογιστείτε τη συλλογική θλίψη που έχουμε συσσωρεύσει. Η φυσική κατάσταση του ανθρώπου είναι να αναζητάει την ευτυχία. Και τώρα δεν τα καταφέρνουμε. Μπροστά σε όλα αυτά, η αγάπη ενός πατέρα και μιας μητέρας για το παιδί τους είναι μια μεγάλη νίκη της ανθρώπινης συνθήκης. Είναι τρομερό ότι ο Πούτιν έχει παιδιά, είναι πατέρας. Κι αυτό που κάνει είναι να καταστρέφει το μέλλον των παιδιών τους. Είναι σαν να τους λέει «δεν σας θέλω». Απίστευτο. Νομίζω θα πρέπει να μιλήσω με τον Πούτιν (σ.σ. ξεκαρδίζεται στα γέλια). Και να τον ρωτήσω: τι κόσμο θα κληρονομήσεις στα παιδιά σου με όλα αυτά που κάνεις στην Ουκρανία;