Θα περίμενε κανείς ότι η έξαρση των εισοδηματικών ανισοτήτων θα ασκούσε πιέσεις στα κράτη να πετύχουν άλματα στο κυνήγι των χαμένων πόρων για τα δημόσια ταμεία, δημιουργώντας καλύτερες προϋποθέσεις αφενός για μείωση των φόρων, αφετέρου για ενδυνάμωση της κοινωνικής πολιτικής. Κι όμως, ο πλανήτης παίρνει κάτω από τη βάση στην καταπολέμηση της διαφθοράς, τουλάχιστον αν εμπιστευτεί κανείς τον παγκόσμιο δείκτη αντίληψης της διαφάνειας· βαθμολογείται με 43 στα 100, κατά μέσο όρο, την τελευταία δεκαετία.
Ο Διευθυντής Συνηγορίας στον οργανισμό για την καταπολέμηση της διαφθοράς Transparency International US, Σκοτ Γκρέιτακ, περιγράφει στην «Κ» πώς οι κυβερνήσεις χάνουν τη διαδρομή του χρήματος. Προειδοποιητικό μήνυμα: Στη συζήτηση που θα ακολουθήσει εμφανίζονται «αυστηρώς ακατάλληλοι» όροι για την υγιή πτέρυγα του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος, όπως υπεράκτιες εταιρείες που επενδύουν στην ανωνυμία τους, αμφιλεγόμενα κέντρα χρηματοδοτούμενου λόμπινγκ αλλά και κλεπτοκρατίες, οι οποίες χρησιμοποιούν ακόμη και τις ΗΠΑ ως πλυντήριο για ξέπλυμα χρήματος.
*Ο επικεφαλής δικηγόρος της Transparency International U.S. συμμετείχε στο 11ο Athens Democracy Forum, το οποίο διεξήχθη στην Αθήνα από τις 27 μέχρι τις 29 Σεπτεμβρίου.
Μιλώντας για διαφάνεια σε διεθνές επίπεδο, θα λέγατε ότι τα πράγματα πηγαίνουν καλύτερα ή χειρότερα;
Η Transparency International, η οποία λειτουργεί από το 1993, είναι ο παλαιότερος και μεγαλύτερος οργανισμός κατά της διαφθοράς σε όλο τον κόσμο. Διατηρούμε παραρτήματα σε περισσότερες από 120 χώρες. Ο παγκόσμιος μέσος όρος στον δείκτη της αντίληψης διαφάνειας, σε κλίμακα από το 0 έως το 100, έχει «κολλήσει» στο 43. Την τελευταία δεκαετία λοιπόν υπάρχει έλλειψη αλλαγής και βελτίωσης. Ο δυτικός κόσμος έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης σε αυτήν τη στασιμότητα, υπό την έννοια ότι οι δυτικές οικονομίες είναι συχνά αυτές στις οποίες μεταφέρονται και κρύβονται χρήματα που έχουν κλαπεί από επιτήδειους σε άλλες περιοχές του κόσμου.
Πώς θα ορίζατε την έννοια της διαφθοράς σήμερα και ποιες μορφές της απασχολούν κατά κύριο λόγο τον χρόνο σας;
Ο ορισμός που δίνουμε στη διαφθορά είναι «η κατάχρηση εξουσίας για προσωπικό όφελος», η οποία ενέχει τόσο τη δημόσια όσο και την ιδιωτική διαφθορά. Λαμβάνει διάφορες μορφές, ανάλογα με την περιοχή. Συναντάμε κλεπτοκρατίες, δηλαδή κυβερνήσεις που υπάρχουν για να κλέβουν χρήματα από τους πολίτες, όπως και διάφορα είδη δωροδοκίας, τα οποία αφαιρούν χρήματα από τα δημόσια ταμεία. Έπειτα, έχουμε το ξέπλυμα χρήματος. Όταν λαμβάνεις παράνομα χρήματα, θέλεις να τα βάλεις κάπου όπου θα είναι ασφαλή. Συνήθως, ασφαλή καταφύγια είναι οι ανεπτυγμένες οικονομίες, οι οποίες εφαρμόζουν ισχυρούς νόμους ιδιοκτησίας. Μια τέτοια χώρα είναι οι ΗΠΑ. Γι’ αυτό και τον περασμένο Δεκέμβριο ακούσαμε την υπουργό Οικονομικών Τζάνετ Γέλεν να λέει ότι οι ΗΠΑ είναι ίσως ο υπ’ αριθμόν 1 προορισμός μαύρου χρήματος σε όλο τον κόσμο.
Αυτό είναι πάντως εντυπωσιακό. Θα περίμενε κανείς ότι θα συνέβαινε το αντίθετο, σε μια χώρα με ισχυρούς θεσμούς, οι οποίοι θεωρητικά ελέγχουν αντίστοιχες δραστηριότητες.
Σε σύγκριση με τον υπόλοιπο κόσμο, οι ΗΠΑ είναι πράγματι πολύ πιο αποτελεσματικές σε ό,τι αφορά την εγχώρια διαφθορά. Η αλήθεια είναι όμως ότι δεν έχουν τις ασφαλιστικές δικλίδες που θα έπρεπε ως η χώρα με τη μεγαλύτερη οικονομία και το ισχυρότερο αποθεματικό νόμισμα. Ειδάλλως, δεν θα είχαμε έναν πρώην πρωθυπουργό της Μαλαισίας ή έναν πρώην αξιωματούχο της Ουκρανίας να κλέβουν δισεκατομμύρια δολάρια από τις χώρες τους και να τα κρύβουν στις ΗΠΑ. Ή πρώην ανώτερους στρατιωτικούς της Βενεζουέλας να αποσπούν εκατομμύρια δολάρια και να τα «ξεπλένουν» με επιχειρήσεις στη χώρα μας. Επομένως, στις ΗΠΑ έχουμε πράγματι ισχυρούς θεσμούς για την εσωτερική διαφθορά, ωστόσο, δεν έχουμε κάνει ό,τι χρειάζεται ώστε να μην μας χρησιμοποιούν ως «πλυντήριο».
Εντοπίζετε ενδεχομένως κάποια ευρύτερα χαρακτηριστικά των πιο διεφθαρμένων χωρών; Διακρίνετε κάποια κοινά στοιχεία τους;
Τείνουν σαφώς να έχουν ένα επιδεινούμενο κράτος δικαίου, και ευρύτερη δημοκρατική υστέρηση. Συνήθως, αντιμετωπίζουν επίσης ζητήματα ασφάλειας. Υπάρχει ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα σε αυτούς τους παράγοντες και στο επίπεδο της διαφθοράς που καταγράφουμε. Αδιαμφισβήτητα, οι πιο διεφθαρμένες χώρες είναι εκείνες που βρίσκονται σε ζώνες συγκρούσεων. Όσο πιο δημοκρατική είναι μια χώρα, τόσο πιο ισχυρή οικονομία διαθέτει, τόσο πιο αποτελεσματική είναι στον έλεγχο της διαφθοράς. Υπάρχουν φυσικά και οι εξαιρέσεις. Δεν είναι ότι δεν βλέπουμε σκάνδαλα και στις ανεπτυγμένες οικονομίες, ιδίως σε ό,τι αφορά υποθέσεις μεταφοράς χρημάτων από αναπτυσσόμενες χώρες μέσω των τραπεζικών συστημάτων τους.
Ορισμένοι θεωρούν ότι οι υπεράκτιες εταιρείες είναι σχεδόν εξ ορισμού βασικό μέρος του παγκόσμιου προβλήματος της διαφθοράς. Ποια είναι η γνώμη σας;
Ας θυμηθούμε τα Pandora Papers ή τα Panama Papers. Ήταν στην πραγματικότητα μαζικές λίστες δεδομένων, που κατέδειξαν σε μεγάλο βαθμό πώς αντίστοιχες εταιρείες δουλεύουν με τους πελάτες τους, σε συνθήκες μυστικότητας. Όταν μιλάμε για διεφθαρμένους αξιωματούχους, καρτέλ ναρκωτικών, τρομοκρατικές οργανώσεις, εμπόρους ανθρώπων και οργανωμένο έγκλημα, ένας από τους τρόπους που μπορούν και κρύβουν τα λεφτά τους είναι να ανοίξουν μια ανώνυμη υπεράκτια εταιρεία, έξω από τη χώρα τους. Πρόκειται για εξαιρετικά προηγμένα χρηματοοικονομικά οχήματα, τα οποία πρώτος ο δυτικός κόσμος επινόησε και ανέπτυξε. Τώρα τα χρησιμοποιεί όλος ο κόσμος. Και δεν έχει ακολουθήσει η νομοθεσία με ανάλογες προσαρμογές ώστε να υπάρχει λογοδοσία από αυτές τις εταιρείες. Κλέβεις χρήματα, φτιάχνεις μια εταιρεία, και δεν λες ποιοι είναι οι πραγματικοί ιδιοκτήτες της. Στη συνέχεια βάζεις τα χρήματα σε ακίνητα, ιδιωτικά κεφάλαια και πολυτελή περιουσιακά στοιχεία. Δεν υπάρχει εδώ κανένας σύνδεσμος που να οδηγεί στην προέλευση αυτών των χρημάτων. Αυτή η θεσμική αδυναμία είναι προτεραιότητα για εμάς που παλεύουμε να υπάρχει λογοδοσία, και να αναφέρεται στην κεντρική κυβέρνηση ο πραγματικός ιδιοκτήτης μιας αντίστοιχης εταιρείας.
Η παγκόσμια προσπάθεια κατά τη διαφθοράς προφανώς προϋποθέτει διεθνή συνεργασία. Υπάρχουν κυβερνήσεις που δεν είναι πρόθυμες; Και τι ισχύει για την περίπτωση της Ρωσίας, η οποία έχει κόψει γέφυρες με τη Δύση;
Η διεθνής δράση κατά τη διαφθοράς μπορεί να είναι μια πολύ αργή διαδικασία. Υπάρχουν χώρες που περιμένουν – ακόμη και από τις ΗΠΑ – επί χρόνια για να λάβουν τα στοιχεία που χρειάζονται. Σε ό,τι αφορά τη Ρωσία, η δική μας εκτίμηση είναι ότι η ρωσική κυβέρνηση κλέβει από τους πολίτες της πάνω από 100 δισ. δολάρια κάθε χρόνο. Είναι ο ορισμός της κλεπτοκρατίας. Αυτοί οι άνθρωποι θα έκλεβαν πιο δύσκολα αν δεν είχαν πού να κρύψουν αυτά τα χρήματα. Και οι ΗΠΑ δυστυχώς έχουν σημαντικό ιστορικό με Ρώσους ολιγάρχες που τοποθέτησαν χρήματα στο real estate, σε ιδιωτικά κεφάλαια, trusts επιχειρήσεων ή εταιρείες-κελύφη.
Ενα εμπόδιο στην καταπολέμηση της διαφθοράς είναι η διαφθορά στο εσωτερικό των μηχανισμών ελέγχου. Τι έχετε να παρατηρήσετε;
Ένα πρόβλημα εδώ είναι η «περιστρεφόμενη πόρτα», δηλαδή άνθρωποι που από τη μία πλευρά έχουν δουλέψει στην κυβέρνηση και στις δημόσιες υπηρεσίες έχοντας ρόλους στον έλεγχο της διαφθοράς, και από την άλλη πλευρά εισπράττουν ελκυστικές επιταγές από τον ιδιωτικό τομέα. Ουσιαστικά, πωλούν το δίκτυο, την εξειδίκευση και τις προσβάσεις τους. Κεφαλαιοποιούν την παρουσία τους, στους μηχανισμούς του κράτους. Το να γνωρίζουν δημόσιοι λειτουργοί ότι η επόμενη αμοιβή τους θα έρθει από οργανισμούς τους οποίους εποπτεύουν είναι κάτι το οποίο δημιουργεί ιδιαίτερα ανησυχητικές δυναμικές. Και όταν αυτοί οι ιδιώτες μαθαίνουν πώς λειτουργούν αυτές οι υπηρεσίες ελέγχου, τότε υπάρχει πρόβλημα. Μια άλλη διάσταση είναι το χρηματοδοτούμενο λόμπινγκ, το οποίο σε πολλές περιοχές του κόσμου δεν είναι καν θεσμοθετημένο. Δισεκατομμύρια δολάρια ξοδεύονται από ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι ανόητοι, δεν πετούν τα λεφτά τους. Περιμένουν κάποιο χειροπιαστό αποτέλεσμα.