Η ανακοίνωση της συγκρότησης Συμβουλευτικής Επιτροπής για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΑΙ) την περασμένη Πέμπτη καταγράφεται ως το πρώτο μεγάλο βήμα για την προετοιμασία της Ελλάδας μπροστά στις ραγδαίες εξελίξεις που φέρνει η μεγαλύτερη τεχνολογική επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας. «Το μέλλον ή το σχεδιάζεις ή το υφίστασαι», σχολίασε ο πρωθυπουργός, δίνοντας με αυτή τη φράση το στίγμα του ρόλου της Επιτροπής στην οποία κλήθηκαν να μετέχουν –αμισθί– έντεκα διακεκριμένοι Ελληνες επιστήμονες από το θετικό και το ανθρωπιστικό πεδίο επιστημών. Το επόμενο διάστημα, καθένας από τον τομέα του, αναμένεται να διατυπώσει προτάσεις, εστιάζοντας στα πεδία σημασίας για τη χώρα μας και στα οφέλη που θα προκύψουν –πρωτίστως– για τον άνθρωπο και την κοινωνία.
Δύο εικοσιτετράωρα πριν από την πρώτη συνάντηση των μελών της Επιτροπής με τον πρωθυπουργό (έχει οριστεί για την ερχόμενη Τετάρτη), τρία από τα μέλη της, ο επικεφαλής της Επιτροπής, καθηγητής της Επιστήμης των Υπολογιστών του ΜΙΤ Κωνσταντίνος Δασκαλάκης, η επίκουρη καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου Φερενίκη Παναγοπούλου και ο καθηγητής Ηθικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Τζον Τασιούλας εξηγούν στην «Κ» τον ρόλο της Επιτροπής μέσα από τις προκλήσεις που ανοίγονται στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης, αποκαλύπτουν τους τομείς στόχευσης, καθώς και την αξία που έχει η Ελλάδα για την AI και αναλύουν τις σκέψεις τους γύρω από τους πιθανούς κινδύνους, τα ηθικά διλήμματα και τις ανισότητες που θα κληθούν να αναδείξουν από την «επέλαση» της τεχνητής νοημοσύνης, προτείνοντας κανόνες σε ένα τοπίο που είναι ακόμη αχαρτογράφητο.
Κ. Δασκαλάκης: «Υπαρξιακής σημασίας η προσαρμογή μας στη νέα εποχή»
Το πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης έχει σημειώσει ραγδαία πρόοδο την τελευταία δεκαετία. Εχει ήδη αναπτύξει επαναστατικές τεχνολογίες που έχουν ενσωματωθεί σε εφαρμογές με τις οποίες όλοι μας αλληλοεπιδρούμε καθημερινά, και διαφαίνεται ότι θα έχει μεγάλο αντίκτυπο σε όλες τις πτυχές της ζωής μας στο άμεσο μέλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, η σύνθεση της Επιτροπής σηματοδοτεί ότι η Ελλάδα έχει στόχο να μετάσχει ισότιμα και με υπευθυνότητα σε αυτήν την –εν εξελίξει– επανάσταση.
Η Επιτροπή μας έχει συμβουλευτικό χαρακτήρα. Θα συμβουλεύσουμε την κυβέρνηση για τους τομείς που μπορούν να επωφεληθούν άμεσα ή σε βάθος χρόνου από τις καινούργιες τεχνολογίες, για τα στοιχήματα που πρέπει να βάλει η Ελλάδα με βάση τα ανταγωνιστικά της πλεονεκτήματα και για το πώς πρέπει να εφαρμοστούν οι καινούργιες τεχνολογίες με υπευθυνότητα. Θα επωφεληθούμε στο έργο μας από το ανθρώπινο δυναμικό της Ελλάδας εντός και εκτός των συνόρων. Η επιτροπή μας δεν έχει εκτελεστικό ρόλο, ωστόσο αποδεχτήκαμε τον ρόλο μας με την πεποίθηση ότι οι προτάσεις μας θα υλοποιηθούν στο εύρος που είναι δυνατό. Θεωρώ ότι είναι υπαρξιακής σημασίας η προσαρμογή μας στη νέα εποχή, επομένως το κίνητρο είναι ισχυρό και είναι απαραίτητη η συνέργεια όλων μας.
Θα προτείνουμε τομές ώστε η εγχώρια καινοτομία να ενισχύσει την ελληνική βιομηχανία και να οδηγήσει σε νεοφυείς επιχειρήσεις που θα παράγουν εξαγώγιμη τεχνολογία και θα δρουν ως μαγνήτης επενδύσεων.
Υπάρχει μια γκάμα από τομείς στους οποίους θα στοχεύσουμε τόσο σε βραχυπρόθεσμο όσο και σε μεσοπρόθεσμο ή και μακροπρόθεσμο επίπεδο. Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσεται η έρευνα και η καινοτομία. Θα προτείνουμε τρόπους με τους οποίους μπορεί να ενισχυθεί η ελληνική παρουσία στην έρευνα και την καινοτομία παγκοσμίου επιπέδου. Θα προτείνουμε επίσης τομές ώστε η εγχώρια καινοτομία να ενισχύσει την ελληνική βιομηχανία και να οδηγήσει σε νεοφυείς επιχειρήσεις που θα παράγουν εξαγώγιμη τεχνολογία και θα δρουν ως μαγνήτης επενδύσεων.
Σε πιο άμεσο επίπεδο, θα στοχεύσουμε σε τομείς στους οποίους ήδη υπάρχουν τεχνολογίες που μπορούν να δώσουν θετικά αποτελέσματα. Εδώ περιλαμβάνεται η ψηφιοποίηση του κράτους, η υγεία, η δικαιοσύνη, η διαχείριση κρίσεων και η προστασία του περιβάλλοντος. Θα προτείνουμε τεχνολογίες που μπορούν να βοηθήσουν στη μείωση της γραφειοκρατίας και στη διευκόλυνση της επαφής του πολίτη με το κράτος, στην αμεσότερη και πιο προσωποποιημένη υγειονομική περίθαλψη και στην ενίσχυση της πρόγνωσης και της πρόληψης. Επίσης, θα προτείνουμε τεχνολογίες που θα βοηθήσουν στη μείωση της γραφειοκρατίας στη δικαιοσύνη, στην επιτάχυνση και αυτοματοποίηση των διαδικασιών εκδίκασης υποθέσεων και διαμεσολάβησης. Θα στοχεύσουμε σε τεχνολογίες για την ευρύτερη αύξηση της παραγωγικότητας της οικονομίας και των κρατικών υποδομών. Τέλος, θα εστιάσουμε σε τεχνολογίες που βοηθούν στην προστασία του περιβάλλοντος μέσω μηχανισμών ανάλυσης δεδομένων και πρόληψης, καθώς και σε τεχνολογίες για τη διαχείριση κρίσεων. Στον ίδιο τομέα εντάσσονται και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, καθώς και η μετάβαση σε αυτές.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι ένα «μαγικό ραβδί» που ήρθε από το πουθενά για να δώσει λύση σε όλα τα ζέοντα ζητήματα. Για να έχουμε ουσιαστικά οφέλη σε όλους αυτούς τους τομείς, χρειάζονται πολύπλευρες συνεργασίες.
Κι ενώ όλα αυτά ακούγονται πολύ φιλόδοξα, αυτό που είναι σημαντικό να τονίσουμε είναι ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι ένα «μαγικό ραβδί» που ήρθε από το πουθενά για να δώσει λύση σε όλα τα ζέοντα ζητήματα. Παρέχει μία σειρά από καινούργια εργαλεία επεξεργασίας δεδομένων με στατιστικές και υπολογιστικές μεθόδους που μπορούν να κάνουν πιο ακριβείς, πιο προσωποποιημένες και πιο αυτοματοποιημένες τις διαδικασίες απόφασης και λήψης αποφάσεων. Αυτό δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι από μόνη της η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να βελτιώσει –για παράδειγμα– την υγειονομική περίθαλψη ή να σώσει τα δάση. Για να έχουμε ουσιαστικά οφέλη σε όλους αυτούς τους τομείς, χρειάζονται πολύπλευρες συνεργασίες. Επομένως, η Επιτροπή μας θα συνεργαστεί με ειδικούς στους εκάστοτε τομείς για τη διερεύνηση και τη διαμόρφωση των προτάσεών της, και η υλοποίηση των προτάσεων θα χρειαστεί ευρύτερες συνεργασίες.
Οποια στόχευση και αν κάνουμε, θα πρέπει να γίνει στο πλαίσιο της προστασίας των προσωπικών δεδομένων και των πνευματικών δικαιωμάτων, του σεβασμού στην ιδιωτικότητα των πολιτών και των ευρύτερων ηθικών κανόνων τους οποίους πρέπει να σκεφτούμε με υπευθυνότητα και να συνδιαμορφώσουμε, καθώς το τοπίο είναι αχαρτογράφητο.
Οι ανισότητες που ενδέχεται να προκύψουν τόσο από την πρόσβαση στην τεχνολογία όσο και από τις αλλαγές που θα συντελεστούν στην αγορά της εργασίας αναδεικνύουν έναν μεγάλο κίνδυνο. Μπροστά σε μία βιομηχανική επανάσταση η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη, είναι σημαντική η εκδημοκρατικοποίηση της πρόσβασης σε αυτήν. Είμαι υπέρμαχος της ανοικτής («open source») τεχνολογίας, γιατί πιστεύω ότι μόνο κάνοντας την τεχνολογία διαθέσιμη σε όλο τον κόσμο θα ανοίξουν οι «ασκοί» της δημιουργικότητας όλων των ανθρώπων και θα γίνουν συμμέτοχοι στην εξέλιξή της. Αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό που πρέπει να διασφαλίσουμε και περιπλέκεται με τη διά βίου μάθηση που πρέπει να δημιουργήσει ευκαιρίες, ώστε το εργατικό δυναμικό να προσαρμοστεί στις καινούργιες τεχνολογίες.
Πιστεύω βαθιά πως η τεχνολογία, παρά τη δύναμη που έχει αποκτήσει, δεν θα αντικαταστήσει καθολικά τον άνθρωπο.
Σε αυτό το πλαίσιο, πιστεύω βαθιά πως η τεχνολογία, παρά τη δύναμη που έχει αποκτήσει, δεν θα αντικαταστήσει καθολικά τον άνθρωπο. Ενώ σε ένα καλώς ορισμένο περιβάλλον –για παράδειγμα στο πλαίσιο μιας βιομηχανικής αλυσίδας παραγωγής, στη διαχείριση μιας αποθήκης της Amazon ή στην ταξινόμηση γραμμάτων σε ένα ταχυδρομείο– θα δούμε μηχανές να εργάζονται αυτόνομα, σε πιο σύνθετα περιβάλλοντα που δεν είναι καλώς ορισμένα, περιλαμβάνουν ανθρώπους και όπου η ακρίβεια των αποφάσεων μπορεί να είναι θέμα ζωής ή θανάτου –για παράδειγμα στην οδήγηση ή στη λήψη ιατρικών αποφάσεων–, δεν πιστεύω ότι θα δούμε απόλυτη αυτονομία των αλγορίθμων. Σε τέτοια περιβάλλοντα σημαντικές αλλαγές θα προκύψουν από τη συνεργασία του ανθρώπου και των αλγορίθμων.
Τέλος, σε αυτή τη βιομηχανική επανάσταση, περισσότερο ίσως από τις προηγούμενες, οι ανθρωπιστικές και οι θετικές επιστήμες πρέπει να δουλέψουν μαζί. Πρώτον, επειδή η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να ωφελήσει τις ερευνητικές μεθόδους των ανθρωπιστικών επιστημών και δεύτερον επειδή οι καινούργιες τεχνολογίες θα εφαρμοστούν σε ένα εύρος από πεδία που δύνανται να επηρεάσουν σημαντικά τη ζωή μας. Η ανθρωπιστική σκέψη θα μας βοηθήσει να σχεδιάσουμε πώς θα χρησιμοποιηθούν σωστά, πώς θα αντιμετωπιστούν τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν, πώς θα μοιραστούν τα οφέλη από αυτή την τεχνολογία, πώς θα σκεφτούμε για τη σχέση του ανθρώπου με τη μηχανή και πώς θα προσεγγίσουμε φιλοσοφικά ερωτήματα του τύπου «αν έχουν συνείδηση ή δικαιώματα οι μηχανές» σε ένα μέλλον όπου η διαχωριστική γραμμή μεταξύ «μηχανής» και «ανθρώπου» δεν θα είναι τόσο ευδιάκριτη.
Φερενίκη Παναγοπούλου: «Η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να θεωρηθεί επιβεβλημένη σε όλους τους τομείς»
Η σύσταση της Επιτροπής Τεχνητής Νοημοσύνης στην Ελλάδα σηματοδοτεί τη σπουδαιότητα που αποδίδει η χώρα μας στην τεχνητή νοημοσύνη. Μπορούμε να αξιοποιήσουμε σε πολλά επίπεδα τις δυνατότητες που προκύπτουν από την τεχνητή νοημοσύνη, σεβόμενοι πάντοτε τους νομικούς και ηθικούς κανόνες. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί η δυνατότητα καταπολέμησης της γραφειοκρατίας στη Δημόσια Διοίκηση μέσω της προεργασίας των διοικητικών εγγράφων και η αποσυμφόρηση της δικαιοσύνης μέσω της εύρεσης νομοθεσίας και νομολογίας.
Η «κόκκινη γραμμή» έγκειται στο ότι δεν λαμβάνεται η απόφαση από τον αλγόριθμο, αλλά από τον άνθρωπο. Το μηχάνημα πρέπει να υποβοηθεί, όχι όμως να υποκαθιστά τον δημόσιο υπάλληλο, τον δικαστή, τον γιατρό.
Πολλά υποσχόμενη είναι η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στον χώρο της υγείας. Με τη συνδρομή της τεχνητής νοημοσύνης γίνεται δυνατή η διάγνωση και η πρόβλεψη ασθενειών με τη χρήση δεδομένων εικόνας: λ.χ. με μαστογραφίες έχουμε τη δυνατότητα να εκπαιδεύσουμε ένα μοντέλο, το οποίο θα μπορεί όχι μόνο να διαγνώσει, αλλά και να μάς ενημερώσει για τον κίνδυνο που διατρέχει το άτομο να αναπτύξει καρκίνο του μαστού στο άμεσο μέλλον. Η «κόκκινη γραμμή» έγκειται στο ότι δεν λαμβάνεται η απόφαση από τον αλγόριθμο, αλλά από τον άνθρωπο. Το μηχάνημα πρέπει να υποβοηθεί, όχι όμως να υποκαθιστά τον δημόσιο υπάλληλο, τον δικαστή, τον γιατρό.
Ενας από τους σημαντικότερους κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης είναι η επέμβαση στην ιδιωτικότητά μας. Ο αλγόριθμος απαιτεί πληθώρα δεδομένων προκειμένου να εκπαιδευτεί και βασική αρχή στο δίκαιο προστασίας δεδομένων είναι η αρχή της ελαχιστοποίησης. Εδώ φαίνεται να υπάρχει ένταση. Θα πρέπει, λοιπόν, με πολλή φειδώ και περίσκεψη να γίνεται χρήση των δεδομένων μας και να λαμβάνονται τα κατάλληλα τεχνικά και οργανωτικά μέτρα για την προστασία τους. Παράλληλα, η αλγοριθμική ουδετερότητα δεν είναι δεδομένη, καθώς η χρήση των δεδομένων που εισάγονται προς ανάλυση δύναται να οδηγήσει σε διακρίσεις εξαιτίας της μη αντιπροσωπευτικότητάς τους. Είναι γεγονός ότι η όποια προκατάληψη του αλγορίθμου έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη προκατάληψη, καθώς ο άνθρωπος κατασκευάζει τον αλγόριθμο και τον τροφοδοτεί με δεδομένα.
Να ξορκίσουμε την τεχνολογία; Να τη δαιμονοποιήσουμε; Οχι, δεν πρέπει να σκεφτόμαστε τεχνοφοβικά. Η τεχνολογία είναι σύμμαχός μας. Ωστόσο, η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένη και επιβεβλημένη σε όλους τους τομείς, αλλά η χρήση της θα πρέπει να κρίνεται ανά περίπτωση. Στην κατεύθυνση αυτή, εξέχουσας σημασίας είναι η διαβάθμιση των κινδύνων σε αποδεκτούς και μη αποδεκτούς, η απόρριψη εφαρμογών, όταν οι κίνδυνοι δεν είναι αποδεκτοί και η λήψη –εκ των προτέρων– μέτρων για την αντιμετώπιση των αποδεκτών κινδύνων. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν μπορεί να γίνει ερήμην της ηθικής συζήτησης, αφού αυτή αποτελεί το πεδίο εκείνο στο οποίο η εκάστοτε κοινωνία αποφασίζει ποιον δρόμο επιθυμεί να ακολουθήσει και ποιους να εγκαταλείψει, μεταξύ όσων ανοίγονται μπροστά της.
Τζον Τασιούλας: «Το κοινό καλό είναι ο σκοπός, η δημοκρατία είναι το μέσο»
Η τεχνολογική επανάσταση που βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι μια αναπόφευκτη διαδικασία που εμείς, ως πολίτες και κοινότητες, αδυνατούμε να επηρεάσουμε. Αντίθετα, είναι το προϊόν αμέτρητων ανθρώπινων επιλογών. Πολύ συχνά, ωστόσο, οι επιλογές αυτές γίνονται από ισχυρούς εταιρικούς ή κυβερνητικούς παράγοντες, με σκοπό να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα για τη μεγιστοποίηση των κερδών ή την άσκηση ελέγχου.
Αυτό που σήμερα γίνεται επιτακτικό είναι οι επιλογές οι οποίες σχετίζονται με τη μελλοντική κατεύθυνση της τεχνολογίας AI να περάσουν στα χέρια ενημερωμένων δημοκρατικών κοινοτήτων και να στοχεύουν στην προώθηση γνήσιων ανθρώπινων αγαθών. Οπως και με όλες τις άλλες μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα, η προώθηση του συμφέροντος του συνόλου πρέπει να αποτελεί τον σκοπό μας. Το ασφαλέστερο πολιτικό μέσο για να επιτευχθεί αυτό είναι μια αποτελεσματική διαδικασία δημοκρατικής διαβούλευσης και λήψης αποφάσεων.
Ενδυναμώνοντας τα δημοκρατικά κοινά, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο ακόμη και στο να μπορέσουμε να καταπολεμήσουμε τις δίδυμες μάστιγες της τεχνοκρατίας και του λαϊκισμού.
Η Ελλάδα είναι μια χώρα που δικαίως χαίρει παγκόσμιου θαυμασμού για τις δημοκρατικές της παραδόσεις και την απαράμιλλη κληρονομιά φιλοσοφικού στοχασμού με στόχο το ανθρώπινο καλό. Ελπίζω ότι η Συμβουλευτική Επιτροπή Υψηλού Επιπέδου για την τεχνητή νοημοσύνη θα είναι σε θέση να κινητοποιήσει αυτούς τους ισχυρούς πνευματικούς πόρους, ώστε να προσφέρει στον κόσμο ένα πιο ανθρωποκεντρικό όραμα του ρόλου που μπορεί να διαδραματίσει η τεχνητή νοημοσύνη στη ζωή μας: ενισχύοντας την ικανότητά μας να ζούμε ποιοτικές ζωές με βελτιωμένη πρόσβαση στη γνώση, την υγεία, τη δικαιοσύνη και σε άλλα βασικά αγαθά, και όχι αντικαθιστώντας συστηματικά την ανθρώπινη δραστηριότητα στο όνομα της βελτίωσης της αποδοτικότητας.
Ανάμεσα στα σημαντικά ζητήματα που πρέπει να εξετάσουμε είναι αυτό του τρόπου με τον οποίο η τεχνολογία AI μπορεί να αξιοποιηθεί για τη βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας της ίδιας της δημοκρατικής διαβούλευσης. Ενδυναμώνοντας τα δημοκρατικά κοινά, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο ακόμη και στο να μπορέσουμε να καταπολεμήσουμε τις δίδυμες μάστιγες της τεχνοκρατίας και του λαϊκισμού, που έχουν ταλανίσει τις χώρες της δυτικής δημοκρατίας τις τελευταίες δεκαετίες.