«Για τους Ελληνες η εμμονή της Δύσης στην εικόνα του κλασικού πολιτισμού θέτει ένα οδυνηρό δίλημμα: σε ποιο βαθμό πρέπει να προσπαθήσουν να ανταποκριθούν στις αξιώσεις της;».
Το ερώτημα έχει θέσει ο Μάικλ Χέρτζφελντ στο βιβλίο του «Πάλι δικά μας», εδώ και περισσότερα από 20 χρόνια. Ο ομότιμος καθηγητής Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και επί μακρόν μέλος της Επιτροπής Νεοελληνικών Σπουδών του ίδιου πανεπιστημίου μιλάει άπταιστα ελληνικά, όπως επίσης αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά και ταϊλανδικά. Η διαδικτυακή συνομιλία μας γίνεται με αφορμή την επερχόμενη ομιλία του στο Μουσείο Μπενάκη, η οποία εντάσσεται στην ετήσια διάλεξη «Αγγελος Δεληβορριάς» (19/3). Αναρωτιέμαι εάν πρέπει να ξαναδούμε αυτό το ερώτημα που ουσιαστικά γεννήθηκε μαζί με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους δύο αιώνες πριν ή να στραφούμε στη σύγχρονη Ελλάδα, που φέτος γιορτάζει 50 χρόνια από τη Μεταπολίτευση. Ή μήπως πιάσουμε το νήμα από τα τρέχοντα, την υπερψήφιση του νόμου του κράτους για τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών και την αμφιλεγόμενη θέση μερίδας της Εκκλησίας;
«Η εγκαθίδρυση του θεσμού του γάμου μεταξύ ομοφύλων αποτελεί την αναγνώριση μιας αγάπης η οποία είναι ισχυρή όσο και η αγάπη μεταξύ ετερόφυλων. Εδώ μιλάμε για δικαιώματα, και εφόσον ο νόμος δεν απαγορεύει τις ομόφυλες σχέσεις, θα ήταν παράλογο το κράτος να μην προχωρήσει σε αυτό το βήμα», λέει ο κ. Χέρτζφελντ.
«Είναι γεγονός ότι στις μεσογειακές χώρες, η εκκλησία –καθολική στην Ισπανία και την Ιταλία, ορθόδοξη στην Ελλάδα– ιστορικά έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στη διάπλαση της εθνικής ταυτότητας κάθε κράτους και τη ρύθμιση της ιδιωτικής ζωής. Αλλά εγώ είμαι της πεποίθησης ότι ουσιαστικά κανένας θεσμικός φορέας όπως είναι το κράτος ή η εκκλησία δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει σε προσωπικές σχέσεις σε αυτό το επίπεδο και επίσης ότι το κράτος ως γραφειοκρατικό οικοδόμημα, δεν πρέπει να έχει καμιά απολύτως σχέση με τη θρησκεία ή με την εθνικότητα. Το πρόβλημα είναι ότι όλες οι θρησκείες, ακόμη και αυτές που φαίνονται ως πιο ειρηνικές, σε στιγμές κρίσης μπορούν να μεταμορφωθούν σε εργαλεία μίσους».
– Η Ελλάδα βρίσκεται σε μια διαδικασία ανασχηματισμού. Τι σημαίνει να είσαι Ελληνας αυτή την εποχή;
– Αυτή είναι για μένα και μια προσωπική ερώτηση, επειδή πρόσφατα έγινα Ελληνας υπήκοος. Μερικές φορές λέω ότι από τις τρεις υπηκοότητές μου –βρετανική, αμερικανική και ελληνική– η τελευταία είναι η πιο σημαντική, επειδή έγινε ως αναγνώριση υπηρεσιών. Γι’ αυτό με συγκινεί, σε αντίθεση με τις άλλες που είναι γραφειοκρατικές πραγματικότητες.
Ολες οι θρησκείες, ακόμη και αυτές που φαίνονται ως πιο ειρηνικές, σε στιγμές κρίσης μπορούν να μεταμορφωθούν σε εργαλεία μίσους.
Μην ξεχνάτε ότι κι εγώ είμαι πολιτισμικός μιγάς, δηλαδή μεγάλωσα στην Αγγλία, στο Λονδίνο, γιος Εβραιογερμανών προσφύγων. Εχω ζήσει πολλά χρόνια στην Ελλάδα, αρκετά στην Ιταλία, μιλάω διάφορες γλώσσες, οι καλύτεροι φίλοι μου στο σχολείο ήταν ξένοι. Βεβαίως κάθε χώρα έχει έναν συγκεκριμένο χαρακτήρα. Οταν έρχομαι στην Ελλάδα απολαμβάνω τα στοιχεία που θεωρώ ελληνικά, αλλά πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι πολιτισμοί αλλάζουν συνέχεια. Η έμμονη ιδέα ότι πρέπει να μείνουμε ακριβώς αυτοί που ήμασταν πάντα –το βασικό υπόβαθρο και του ελληνικού εθνικισμού–, είναι μια αυταπάτη. Οπωσδήποτε ο πολιτισμός αλλάζει. Με το ίδιο πνεύμα λέω ότι δεν μπορούμε να μιλάμε πλέον για εθνικές κουλτούρες· κάθε πολιτισμός είναι «διαδικασιακός»: εξελίσσεται.
– Στη σύνοψη της προσεχούς διάλεξής σας λέτε ότι «η υιοθέτηση της παραπλανητικής αντιπαράθεσης υλικού/άυλου πολιτισμού από την UNESCO διαιωνίζει την αρχαιολογική αντίληψη της εθνικής ταυτότητας». Τι εννοείτε;
– Η ταυτότητα όπως και η κληρονομιά είναι έννοιες ρευστές. Πάρτε για παράδειγμα εμένα τον ίδιο. Με ρωτούν πολλές φορές: «Εσύ τι είσαι;» Θεωρώ το ερώτημα περιφρονητικό, διότι διυλίζει το είναι μου σε ένα αντικείμενο. Νομίζω ότι πλέον οι Ελληνες ναι μεν βλέπουν τη χώρα και το μέλλον τους με κάποια ανησυχία, αλλά οι περισσότεροι αισθάνονται αυτοπεποίθηση για τον εαυτό τους. Συνεπώς δεν έχουν ανάγκη αυτών των τεχνητών στηριγμάτων από τη Δύση, που κατά την εποχή της ίδρυσης του κράτους ήταν αναμφισβήτητα αναγκαία. Ως ανθρωπολόγος πιστεύω ότι οι Ελληνες τελευταία έχουν αρχίσει να αποκτούν μια πιο χαλαρή σχέση με την αρχαιότητα, διότι η ταυτότητά τους δεν εξαρτάται από αυτήν, αν και παίζει ρόλο στη διαμόρφωσή της.
– Πώς βλέπετε λοιπόν τη σθεναρή διεκδίκηση της Ελλάδας για επανασύνδεση των Γλυπτών του Παρθενώνα;
– Κατά τη γνώμη μου, η λύση είναι να επιστραφούν τα μάρμαρα από τους Βρετανούς στους Ελληνες ως σύμβολο της αναγνώρισής τους προς έναν λαό ισότιμο με εκείνους. Τα Γλυπτά του Παρθενώνα έχουν γίνει σύμβολο ουσιαστικά της υποδούλωσης της Ελλάδας στα δυτικά συμφέροντα. Μολονότι ένα κατεστημένο που υπήρξε στενά συνδεδεμένο και με τις δυτικές δυνάμεις έχει παίξει θετικό ρόλο στη διαδικασία της επιστροφής.