Το νέο ντοκιμαντέρ της Νικόλ Αλεξανδροπούλου με τίτλο «In the Image of Human… Τεχνητή Νοημοσύνη και Ορθοδοξία» παρουσιάστηκε στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και για πρώτη, ίσως, φορά θέτει στο μικροσκόπιο τη σχέση της ορθόδοξης πίστης με την αναπτυσσόμενη βιομηχανία της τεχνητής νοημοσύνης.
Η Νικόλ Αλεξανδροπούλου, παραγωγός και σκηνοθέτις σειράς επιτυχημένων τηλεοπτικών ντοκιμαντέρ («Από αγκάθι ρόδο», «Εν γυναιξί» κ.λπ.), καθώς και οργανώτρια θεαμάτων όπως η μουσική βραδιά «Εκτοπία» στο Φεστιβάλ Ναυπλίου του 2021 (και ιδρύτρια του ετήσιου Athens Fashion Film Festival), δέχθηκε μια πρόσκληση από το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνών, το οποίο από το 2016 έχει ξεκινήσει ένα εκτενές πρόγραμμα από ντοκιμαντέρ που έχουν να κάνουν με τη σχέση της θρησκείας και των επιστημών ανά τον κόσμο, με την υποστήριξη της John Templeton Foundation. «Η πρόταση ήταν να γυρίσω ένα σχετικό ντοκιμαντέρ», λέει στην «Κ». Το ίδρυμα, με τον διευθυντή του και υπεύθυνο των ιστορικών ερευνών Ευθύμιο Νικολαΐδη (ο οποίος συνυπογράφει το σενάριο), είχε ήδη προχωρήσει σε μια ερευνητική εργασία, πάνω στα στοιχεία της οποίας βασίστηκε η ταινία.
«Επέλεξα το θέμα της Τ.Ν. και της σχέσης της με την Ορθοδοξία», συνεχίζει η Ν. Αλεξανδροπούλου. «Αυτό ήταν το 2021, όταν κανένας μας δεν ήξερε τι πραγματικά σημαίνει τεχνητή νοημοσύνη, καθότι δεν είχε μπει ακόμη στην καθημερινή μας ζωή, επρόκειτο απλά για κάτι που είχε να κάνει με τα κινητά μας τηλέφωνα. Ούτε το ChatGΡΤ δεν ξέραμε ακόμη. Ομως, το ερώτημα που έθετε το συγκεκριμένο θέμα, δηλαδή εάν η Τ.Ν. μπορεί να δημιουργήσει ανθρώπινη συνείδηση, μου κέντρισε την περιέργεια. Ετσι, αποφάσισα να βουτήξω σε ένα καινούργιο και ενδιαφέρον περιβάλλον, γεμάτο ερωτηματικά.
Η πρώτη πρόκληση ήταν να γνωρίσω αυτόν τον κόσμο και η δεύτερη πώς μπορώ να καταστήσω το θέμα που διάλεξα ελκυστικό για το κοινό. Ποτέ όμως δεν φαντάστηκα πόσο σύντομα αυτό θα βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και του προβληματισμού όλων μας. Στο ντοκιμαντέρ ακούγονται απόψεις του αρχιεπισκόπου Αμερικής Ελπιδοφόρου και του Ρουμάνου π. Ραζβάν Ιονέσκου, αντιπρύτανη του Kέντρου Σπoυδών και Ερευνών του Ινστιτούτου Dumitru Staniloae στο Παρίσι, εφημερίου του ορθοδόξου παρεκκλησίου που βρίσκεται στο υπόγειο της μεγάλης και γνωστής εκκλησίας του Αγίου Σουλπικίου, ο οποίος είναι όχι μόνο θεολόγος αλλά και επιστήμων, ιστορικός και μηχανολόγος».
Συμμετέχουν επίσης ο Μιχάλης Μπλέτσας, διευθυντής του Media Lab στο ΜΙΤ, «του φοβερού εργαστηρίου που ξεκίνησε το θέμα της Τ.Ν. από τη δεκαετία του 1950, όταν άρχισαν οι έρευνες για όσα βλέπουμε εμείς σήμερα». Ακόμη, μιλούν οι Γεωργία Κούτρικα, διευθύντρια του αντίστοιχου τμήματος στο Ιδρυμα «Αθηνά», που ασχολείται με θέματα εκτεταμένης Τ.Ν. από τον τομέα της ιατρικής και η νευροεπιστήμων (neuroscientist), Χριστίνα Δάλλα, αναπληρώτρια καθηγήτρια Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ και πρόεδρος της Μεσογειακής Εταιρείας για τις νευροεπιστήμες. Επίσης, ο δρ Αλεξέι Νέστερουκ, επιστημονικός ερευνητής στις θεολογικές, ψυχαναλυτικές και ιστορικές αναζητήσεις του Πανεπιστημίου SMT της Αγίας Πετρούπολης που διδάσκει και στην Αγγλία, «ένα μεγάλο μυαλό με πρόσβαση σε όλες τις εξελίξεις πάνω στο θέμα».
Ζήτημα συνείδησης
Σύμφωνα με τον αρχιεπίσκοπο Ελπιδοφόρο, ο οποίος ήταν σαφέστατος και ήθελε να μιλήσει ως εκπρόσωπος της Ορθοδοξίας, «η Εκκλησία πρέπει να πάρει θέση σ’ αυτό το θέμα, διότι εγείρει διλήμματα προσωπικής ελευθερίας και αυτονομίας του ανθρώπου, για τα οποία η ορθόδοξη πίστη είναι πάγια τοποθετημένη. Ο Θεός θέλει τον άνθρωπο να είναι ελεύθερο ον». Και ένα από τα θέματα που απασχολούν τον αρχιεπίσκοπο αφορά ακριβώς το αν η Τ.Ν. θα επηρεάσει την ελευθερία του ανθρώπου.
Επέλεξα το θέμα της τεχνητής νοημοσύνης και της σχέσης της με την Ορθοδοξία το 2021, όταν κανένας μας δεν ήξερε τι πραγματικά σημαίνει, καθότι δεν είχε μπει ακόμη στην καθημερινή μας ζωή.
«Δεν νομίζω ότι η ορθόδοξη πίστη έχει καμιά δυσκολία να δεχθεί την Τ.Ν., στον βαθμό που αυτή υπηρετεί τον άνθρωπο. Το λεγόμενο “πίστευε και μη ερεύνα” δεν υπάρχει πουθενά στην Αγία Γραφή. Μάλιστα υπάρχει το ακριβώς αντίθετο. “Ερευνάτε τας γραφάς”. Στην Ορθοδοξία δεν υπήρξε ποτέ σύγκρουση ή διαφωνία μεταξύ πίστης και επιστήμης. Δεν είναι ανυπακοή προς τον Θεό να προσπαθεί ο άνθρωπος να ανακαλύψει τους νόμους που ο ίδιος έθεσε στον κόσμο. Ο Θεός δεν είχε ανάγκη να δημιουργήσει τον υλικό κόσμο. Η αιτία της δημιουργίας του είναι η αγάπη. Οταν έπλασε τον άνθρωπο, εμφύσησε στο πρόσωπό του πνοή ζωής. Γι’ αυτό λέμε ότι ο άνθρωπος έχει δημιουργηθεί κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού. Ολα τα άλλα δημιουργήματα είναι αποτελέσματα εντολής του Θεού.
Είπε να γίνει ο ουρανός και έγινε. Είπε να γίνει η Γη και έγινε. Είπε να γίνουν τα ζώα και έγιναν. Ομως, επειδή το πνεύμα και ετυμολογικά συνδέεται με την πνοή, αυτό που ξεχωρίζει τη δημιουργία του ανθρώπου και τον κάνει άνθρωπο είναι τα ιδιαίτερα χαρίσματα που του εμφύσησε ο Θεός. Γιατί από τα βιολογικά όντα μόνο ο άνθρωπος έχει συνείδηση. Τα υπόλοιπα βιολογικά όντα, όπως τα ζώα, έχουν ένστικτο, δεν έχουν συνείδηση. Ακόμη κι αν ο άνθρωπος κατορθώσει να δημιουργήσει ένα ζώο εκ του μηδενός μέσα σ’ ένα εργαστήριο, μπορεί να παρέμβει στο DΝΑ του, αλλά στο ένστικτο του ζώου δεν μπορεί, νομίζω, να παρέμβει. Δυσκολεύομαι να φαντασθώ ότι μπορεί να μεταφέρει το ένστικτο μιας κατσαρίδας σε μια γάτα και να την κάνει να συμπεριφέρεται σαν κατσαρίδα».
Ο αξιακός κώδικας
Ο Μιχάλης Μπλέτσας, ο οποίος πρόσφατα ανέλαβε διοικητής της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας, από την έδρα του στο ΜΙΤ, εξηγεί ότι «ένας όρος που χρησιμοποιούμε από πολύ νωρίς είναι ο όρος “εκτεταμένη νοημοσύνη”, διότι η σημερινή Τ.Ν. δεν δουλεύει όπως ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Επομένως, μπορεί να πει κανείς ότι αυτή τη στιγμή απομακρυνόμαστε λίγο από την κατανόηση της πραγματικής ανθρώπινης νοημοσύνης, αλλά της δίνουμε πάρα πολύ ισχυρά εργαλεία για να πάμε παρακάτω στις επιδιώξεις μας ως είδος.
Προς το παρόν η Τ.Ν. βασίζεται στο δικό μας αξιακό σύστημα. Στα λογισμικά μηχανήματα περνούμε δεδομένα βασισμένα στις δικές μας αξίες. Και το κρίσιμο ερώτημα είναι, τι αξιακό σύστημα θα περάσουμε στην τεχνητή νοημοσύνη; Ποια θα είναι τα δεδομένα που θα εισάγουμε στα λογισμικά μηχανήματα; Θα βασίζονται στα αξιακά δεδομένα της σημερινής παγκόσμιας κοινωνίας; Αυτό είναι φλέγον θέμα. Διότι στην Αμερική, για παράδειγμα, το λογισμικό μιας μεγάλης τράπεζας έκοβε τα δάνεια από τους μαύρους, ενώ σε άλλες εταιρείες δεν έδιναν δουλειές σε γυναίκες. Δηλαδή, οι συγκεκριμένες οργανώσεις είχαν εισαγάγει στα λογισμικά τους συγκεκριμένα δεδομένα για το, κατ’ αυτούς, επιθυμητό αποτέλεσμα».
Ο Μιχάλης Μπλέτσας εξηγεί ότι «είναι πολύ δύσκολο να προγραμματίσουμε μέσα στα λογισμικά μηχανήματα, στους αλγορίθμους, τι είναι δίκαιο ή αμερόληπτο. Γι’ αυτό δεν πρέπει να περνάμε στα μηχανήματα μόνο πραγματικά δεδομένα, δηλαδή αυτά που υποκειμενικά θέλουμε, γιατί στον πραγματικό κόσμο δεν βρίσκουμε πάντα τα επιθυμητά αξιακά στοιχεία, όπως τη δικαιοσύνη και την αμεροληψία. Αυτό είναι το πρόβλημα. Δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε τους αλγορίθμους. Πρέπει πάντα να βάζουμε τον άνθρωπο μέσα στη διαδικασία. Γι’ αυτό μιλάμε για “εκτεταμένη νοημοσύνη και όχι για Τ.Ν.”. Πρέπει να μιλάμε για τον άνθρωπο με τη μηχανή και όχι για τον άνθρωπο ή τη μηχανή».
Τ.Ν. και περιβάλλον
Ο Ρώσος επιστήμων δρ Νέστερουκ –τον οποίο δεν μπορέσαμε να δούμε στην Αγία Πετρούπολη, όπου επρόκειτο να πάμε την ημέρα μετά την έναρξη του πολέμου με την Ουκρανία, αλλά καταφέραμε έξι μήνες αργότερα να τον φέρουμε στην Αθήνα– έθεσε άλλο ένα υπαρξιακό δίλημμα σε σχέση με τη ραγδαία ανάπτυξη και εξέλιξη της Τ.Ν: τον αντίκτυπό της στο περιβάλλον, «κάτι που πρέπει να σκεφτούμε πολύ σοβαρά. Η Τ.Ν. θα επιβαρύνει πολύ το περιβάλλον σε ολόκληρο τον πλανήτη, επειδή τα μεγάλα λογισμικά μηχανήματα λειτουργούν και απορροφούν τεράστιες ποσότητες ενέργειας. “Νικόλ, μπορεί μια μέρα στην Αθήνα να έχουμε Τ.Ν., αλλά να μην έχουμε φως, να μην έχουμε ταβερνάκια να πάμε να φάμε!”», μου είπε, όχι αστειευόμενος, αυτός ο περίεργος, ιδιάζων άνθρωπος. Αλλο φλέγον θέμα που τέθηκε από τον Ρώσο επιστήμονα ήταν αν η Τ.Ν. θα είναι με ή χωρίς σώμα, πράγμα που αλλάζει ριζικά το όλο θέμα. «Αυτό πλέον έχει συμβεί. Εχουν ήδη κατασκευαστεί τεχνητά όντα με σώμα, όπως η “Σοφία”, την οποία βλέπουμε να μας μιλάει στην ταινία».
Μέχρι τώρα τουλάχιστον η Τ.Ν. δεν είναι σε θέση να δημιουργήσει ανθρώπινη συνείδηση. Ομως, οι ίδιοι οι επιστήμονες είναι αντιμέτωποι με μερικά ακόμη αναπάντητα ερωτήματα σχετικά με το δυνητικά επικίνδυνο μέλλον της. Ο π. Ραζβάν Ιονέσκου, στο τέλος παραπέμπει σε μια σκέψη του Αποστόλου Παύλου, που διατυπώθηκε πριν από 2.000 χρόνια στην Α΄ προς Κορινθίους επιστολή του. «Πάντα μοι έξεστιν, αλλ’ ου πάντα συμφέρει». Δηλαδή, «όλα μού επιτρέπονται, αλλά δεν είναι προς όφελός μου όλα»…