Πρώτα ήταν η δεκαετής οικονομική κρίση. Μετά ακολούθησε η πανδημική κρίση. Τον τελευταίο χρόνο το εμπόριο, χονδρικό και λιανικό, βρίσκεται αντιμέτωπο με την πληθωριστική κρίση, πυροδοτούμενη κυρίως από τη διαταραχή στην αγορά ενέργειας, αλλά όχι μόνο από αυτήν, μια κρίση με απρόβλεπτη διάρκεια και ένταση, ειδικά καθώς βρίσκεται σε εξέλιξη ο πόλεμος ανάμεσα στη Ρωσία και την Ουκρανία. Στην ουσία ο εμπορικός κλάδος υφίσταται τριπλή πίεση: τη μείωση της κατανάλωσης που έχει προκαλέσει η άνοδος των τιμών σε σειρά αγαθών και υπηρεσιών, την αύξηση του κόστους λειτουργίας τους, η οποία συρρικνώνει τα περιθώρια κέρδους και την αύξηση των απαιτήσεων την ίδια ώρα από τους προμηθευτές, οι οποίοι επίσης υπό το βάρος της αύξησης του κόστους παραγωγής επιβάλλουν μεγαλύτερες χρεώσεις και ζητούν άμεση πληρωμή.
Αν και η τριπλή αυτή πίεση ασκείται σε ολόκληρο το φάσμα των επιχειρήσεων του κλάδου, ο «λογαριασμός» αναμένεται να είναι βαρύτερος στο τέλος για τις μικρότερες, καθώς τα περιθώρια ελιγμών σε επιχειρήσεις με περιορισμένη, εκ των πραγμάτων, ρευστότητα είναι πολύ μικρότερα. Την ώρα δε που οι μικρές και μικρομεσαίες επιχειρήσεις καλούνται να πληρώσουν υπέρογκους λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος και φυσικού αερίου, είναι στην πραγματικότητα ανέφικτη η επένδυση σε λύσεις που θα ενισχύουν τη βιώσιμη ανάπτυξη της επιχείρησης, μειώνοντας μεσοπρόθεσμα και το ενεργειακό κόστος, όπως είναι για παράδειγμα οι επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ή η επένδυση σε οργανική ανάπτυξη, η οποία θα μπορούσε να αντισταθμίσει τις απώλειες από την υποχώρηση της ζήτησης. Στην πραγματικότητα και η τρέχουσα κρίση, όπως και οι δύο προηγούμενες, αναμένεται να διευρύνουν το χάσμα μεταξύ «μικρών» και «μεγάλων», προκαλώντας νέο γύρο ανακατατάξεων στον επιχειρηματικό χάρτη της χώρας. Για την ώρα, πάντως, τόσο οι εν δυνάμει αγοραστές όσο και οι επιχειρήσεις-στόχοι τηρούν στάση αναμονής, καθώς το τοπίο από οικονομική και γεωπολιτική σκοπιά παραμένει ρευστό, όχι μόνο στη γειτονιά μας, στην Ευρώπη, αλλά και στην Κίνα, προκαλώντας νέες διαταραχές στην εφοδιαστική αλυσίδα. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι η επενδυτική «ορμή» για εξαγορές που εκδηλώθηκε τους πρώτους μήνες του έτους, προφανώς διότι αφορούσε συναλλαγές οι οποίες είχαν συμφωνηθεί από το 2021 και σε κάθε περίπτωση πριν από την εκδήλωση του πολέμου στην Ουκρανία, δεν έτυχε ανάλογης έντασης στη συνέχεια του έτους.
Οι επενδύσεις στο εμπόριο
Ο τομέας του λιανεμπορίου, βεβαίως, επειδή ακριβώς πρόκειται για κλάδο από τους πλέον δυναμικούς, με τη μεγαλύτερη ίσως ευελιξία προσαρμογής από οποιονδήποτε άλλο βασικό τομέα της οικονομίας, κάτι που φάνηκε και κατά τη διετία 2020-2021, τη διετία των αυστηρών μέτρων που προκάλεσαν οι πρωτοφανείς συνθήκες της πανδημίας, δεν σταματά τις επενδύσεις –δεν το έπραξε ούτε τον καιρό των μνημονίων– ακριβώς διότι αυτές του επιτρέπουν τη γρήγορη προσαρμογή. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, οι επενδύσεις στο λιανεμπόριο ξεπερνούν κατά μέσο όρο τα 500-600 εκατ. ευρώ κάθε χρόνο (σε σταθερές τιμές 2015) την περίοδο 2005-2021, με το ρεκόρ μάλιστα να έχει καταγραφεί το 2011 (914 εκατ. ευρώ), αν και η χώρα ήταν ήδη σε περίοδο βαθιάς ύφεσης, και να ακολουθεί το 2021 (η δεύτερη χρονιά της πανδημίας) με 816 εκατ. ευρώ επενδύσεις. Ειδικότερα στον κλάδο του οργανωμένου λιανεμπορίου τροφίμων, στον κλάδο των σούπερ μάρκετ, ο οποίος εμφανίζει ίσως τη μεγαλύτερη κινητικότητα από το 2010 κι έπειτα, πραγματοποιούνται επενδύσεις της τάξης των 300 εκατ. ευρώ ετησίως.
Ο κλάδος των σούπερ μάρκετ, άλλωστε, είναι αυτός στον οποίο έγιναν μέσα στο 2022 οι περισσότερες εξαγορές, αν και με εξαίρεση τη συγκέντρωση «Μασούτη» και «ΣΥΝΚΑ», όλες οι άλλες ήταν πολύ μικρότερου βεληνεκούς, όχι όμως και άνευ σημασίας. Η «Ελληνικές Υπεραγορές Σκλαβενίτης» απέκτησαν 9 καταστήματα της αλυσίδας SEP Παπαδόπουλος στα Ιωάννινα, η ΑΝΕΔΗΚ Κρητικός εξαγόρασε τους «Συνεργαζόμενους Παντοπώλες» και την κρητική αλυσίδα «Μαθιουδάκης», η Market In την αλυσίδα «Χαρά» στη Χίο, ενώ ο «Μασούτης» πρόσθεσε στο δίκτυό του και την «Αφοί Iωάννου Δεναξά», αλλά και τη βορειοελλαδίτικη αλυσίδα «Family».
Εμπορικά πάρκα vs εμπορικών κέντρων
Οι κεντρικοί εμπορικοί δρόμοι της Αθήνας και τα εμπορικά πάρκα έχουν την τιμητική τους, με τα δεύτερα να αποτελούν στη μετά COVID-19 εποχή τη λύση που προτιμούν περισσότερο οι καταναλωτές λόγω των μεγάλων ανοιχτών χώρων. Άλλωστε, οι καλές καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην Ελλάδα ευνοούν τη λειτουργία των ανοιχτών εμπορικών πάρκων, τα οποία φαίνεται ότι αποτελούν πλέον τη λύση που προτιμούν τόσο οι εταιρείες real estate όσο και οι λιανέμποροι έναντι των κλειστών εμπορικών κέντρων (malls).
Στην οδό Βουκουρεστίου ξεκίνησε να λειτουργεί μπουτίκ του οίκου Bulgari, πρόσφατα στους χώρους των πολυκαταστημάτων Attica προστέθηκαν τα premium σήματα μόδας Philip Plein, Santoni και C.P. Company, ενώ την άνοιξη ο όμιλος των Αττικών Πολυκαταστημάτων αναμένεται να ανοίξει στο εμπορικό κέντρο Golden Hall νέο κατάστημα Hugo Boss. Νωρίτερα μες στη χρονιά η εταιρεία ενέταξε στα σήματα που φιλοξενεί στο Attica City Link το γαλλικό σήμα «The Kooples», έχοντας μάλιστα αποκλειστική συνεργασία με την εν λόγω εταιρεία. Στο City Link εξάλλου λειτουργεί κατάστημα με τα γνωστά sneakers Hogan. Στο χαρτοφυλάκιο των Attica έχει περάσει επίσης το σήμα Barbour (πρώτα ήταν στη Notos Com), με τον αγγλικό οίκο να λειτουργεί κατάστημα επίσης στο Golden Hall. «Συνωστισμός» σημάτων πολυτελείας παρατηρείται, βεβαίως, στη Μύκονο με τους πλέον γνωστούς οίκους μόδας και αξεσουάρ να διατηρούν στον πιο κοσμοπολίτικο προορισμό της Ελλάδας καταστήματα. Cartier, Louis Vuiton, Dior, Loro Piana, Guzzi, Valentino, Fendi, Bulgari, Giorgio Armani, Ermano Scervino είναι μερικοί μόνο από τους οίκους που βρίσκονται στο νησί των ανέμων.
Μες στο 2022, όμως, είδαμε να καταφτάνουν στην Ελλάδα και αλυσίδες που απευθύνονται σε ευρύτερο καταναλωτικό κοινό, ενώ νέες αφίξεις αναμένονται και το 2023. Ο βρετανικός κολοσσός της αθλητικής ένδυσης JD Sports, που το 2021 εξαγόρασε το 80% της Cosmos Sport, άνοιξε το πρώτο του κατάστημα στην Αθήνα με πλάνο περαιτέρω ανάπτυξης, ενώ τα πρώτα της καταστήματα έχει ανοίξει η χαμηλού κόστους πολωνική αλυσίδα «Pepco», η οποία αναπτύσσεται ταχύτατα στην Ευρώπη διαθέτοντας στα μέσα Δεκεμβρίου 2022 2.910 καταστήματα σε όλη την Ευρώπη.
Οι νέες αφίξεις
Μέσα στο 2023 αναμένεται η έλευση στην Ελλάδα ενός ακόμη πολωνικού ομίλου, του LPP, ο οποίος σχεδιάζει να λειτουργήσει καταστήματα υπό το σήμα Sinsay σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Λάρισα και Ηράκλειο, χωρίς να αποκλείεται η επέκτασή του και σε άλλες πόλεις.
Στις αφίξεις στην Ελλάδα το 2023 σε μια άλλη κατηγορία του λιανεμπορίου, αυτήν του οικιακού εξοπλισμού, συγκαταλέγεται ο νέος τύπος καταστήματος που θα αναπτύξει η αλυσίδα Leroy Merlin, υπό το σήμα «Naterial by Leroy Merlin». Πρόκειται για καταστήματα που πωλούν αποκλειστικά είδη κήπου – μπάρμπεκιου και έχουν δοκιμαστεί ήδη σε άλλες χώρες, όπως στην Ισπανία και συγκεκριμένα στη Μαγιόρκα.
Και η βιωσιμότητα
Εάν κάποτε οι επενδύσεις σε φυσικά καταστήματα ήταν ικανή συνθήκη για την ανάπτυξη μιας εμπορικής επιχείρησης, πλέον δεν είναι επαρκής ούτε για την ανάπτυξή της, πολλώ δε μάλλον για τη βιωσιμότητά της. Οι νέες συνθήκες που προκάλεσαν ειδικά οι δύο τελευταίες κρίσεις, η πανδημική και η ενεργειακή, καθιστούν τις επενδύσεις στον ψηφιακό μετασχηματισμό και στην «πράσινη» ενέργεια εκ των ων ουκ άνευ. Χωρίς δε τη συνεχή επένδυση στις δεξιότητες των εργαζομένων οι όποιες κινήσεις στους δύο παραπάνω πυλώνες απλώς είναι σχεδόν άχρηστες.
Σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποίησε η McKinsey & Company για λογαριασμό της EuroCommerce (Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Εμπορίου), ο τομέας του ευρωπαϊκού εμπορίου –χονδρικό και λιανικό– απαιτείται να επενδύσει από 315 (το συντηρητικό σενάριο) έως 600 δισεκατομμύρια ευρώ (το φιλόδοξο σενάριο) έως το 2030 στη βιωσιμότητα, στην ψηφιοποίηση και στις δεξιότητες των εργαζομένων.
Στην ουσία πρόκειται για επενδύσεις του 25% σχεδόν των λειτουργικών κερδών του τομέα, ποσό υψηλό μεν, αναγκαίο δε. Ο λόγος; Η αλυσίδα αξίας του εμπορίου είναι υπεύθυνη για το 40% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου της ΕΕ, με το εμπόριο άμεσα να συμμετέχει κατά λιγότερο από 5%, αλλά με το υπόλοιπο 95% να σχετίζεται με την υπόλοιπη δραστηριότητα που έχει σχέση με το εμπόριο, από τις καλλιέργειες μέχρι τη μεταποίηση και τη μεταφορά προϊόντων.
Όσο για τον ψηφιακό μετασχηματισμό; Δεν φαίνεται να υπάρχει καλύτερη απόδειξη για την ανάγκη του από ό,τι συνέβη στη διάρκεια των lockdowns σε Ελλάδα και παγκοσμίως, όταν το ηλεκτρονικό εμπόριο ήταν η μοναδική επιλογή για αγορές επί μεγάλο χρονικό διάστημα. Ακόμη και με τη λήξη των περιοριστικών μέτρων αποδείχθηκε περίτρανα η ανάγκη –και όχι η πολυτέλεια– των ψηφιακών λύσεων, από τον εφοδιασμό των αποθηκών μέχρι το περίφημο «τελευταίο μίλι», την παράδοση στον τελικό καταναλωτή, ψηφιακές λύσεις απαραίτητες τόσο για τις αγορές από απόσταση όσο και για τις αγορές στο φυσικό κατάστημα με στόχο τη βελτίωση της αγοραστικής εμπειρίας και σε τελική ανάλυση την αύξηση των εσόδων και των κερδών του εμπορικού κλάδου. Σύμφωνα με την έκθεση της McKinsey, το μερίδιο του ηλεκτρονικού εμπορίου από 15% που είναι σήμερα στην Ευρώπη αναμένεται να φτάσει το 30% το 2030, να διπλασιαστεί δηλαδή μες στα επόμενα οκτώ χρόνια. Αυτή μάλιστα η ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου υπολογίζεται ότι θα συνεισφέρει κατά 90% στη συνολική ανάπτυξη του τομέα του εμπορίου.
Δεδομένου ότι το εμπόριο αποτελεί τον μεγαλύτερο εργοδότη του ιδιωτικού τομέα όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και συνολικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση (26 εκατομμύρια απασχολούνται σε αυτό ή το 13% του εργατικού δυναμικού) είναι προφανής η ανάγκη για επενδύσεις στη βελτίωση των δεξιοτήτων των εργαζομένων.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς της McKinsey, αυτά τα 315 έως 600 δισεκατομμύρια που πρέπει να επενδυθούν, σημαίνει ότι οι επιχειρήσεις θα πρέπει να επενδύσουν ένα 0,8-1,6% επί των ετήσιων εσόδων τους κατά μέσο όρο μέχρι το 2030, επιπλέον όσων ήδη επενδύουν.
Στην Ελλάδα οι μεγάλες επιχειρήσεις ήδη από το 2020 αύξησαν τις επενδύσεις τους στην κατεύθυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού τους, γεγονός που τους επέτρεψε να αντισταθμίσουν σε μεγάλο βαθμό τις απώλειες που είχαν σε έσοδα και κέρδη από την αναστολή λειτουργίας των φυσικών καταστημάτων για μεγάλο χρονικό διάστημα τόσο το 2020 όσο και το 2021. Τα βήματα που έκαναν οι μικρές επιχειρήσεις ήταν πολύ μικρότερα και έγιναν κυρίως μέσα από τα σχετικά επιδοτούμενα προγράμματα του ΕΣΠΑ, βήματα πάντως που δεν φαίνεται να μείωσαν την απόσταση που είχαν από τις μεγάλες επιχειρήσεις.
Επενδύσεις σε ΑΠΕ λόγω ακριβής ενέργειας
Στην πιο πρόσφατη κρίση, την ενεργειακή, είναι και πάλι οι μεγάλες επιχειρήσεις που έχουν ξεκινήσει τις επενδύσεις σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας, σε μια προσπάθεια μείωσης του ενεργειακού κόστους και απεξάρτησης από τις παραδοσιακές μορφές ενέργειας. Μεγάλες λιανεμπορικές αλυσίδες στην Ελλάδα που δραστηριοποιούνται σε προϊόντα τεχνολογίας, είδη σπιτιού, παιχνίδια και βεβαίως οι μεγάλες αλυσίδες του οργανωμένου λιανεμπορίου τροφίμων έχουν προχωρήσει σε σημαντικές επενδύσεις για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συστημάτων στα καταστήματά τους και στους αποθηκευτικούς τους χώρους. Επιπλέον, προχωρούν σε αντικατάσταση ενεργοβόρων λαμπτήρων και εν γένει ενεργοβόρων συσκευών, ενώ την ίδια ώρα υιοθετούν γενικότερα λύσεις με στόχο τη μείωση του περιβαλλοντικού τους αποτυπώματος, από τη χρήση ανακυκλώσιμων συσκευασιών έως την κατάργηση των έγχαρτων αποδείξεων λιανικής.
Η περιορισμένη ρευστότητα αλλά και το γεγονός ότι εκ των πραγμάτων δεν εφαρμόζονται ακόμη στην Ελλάδα λύσεις που ταιριάζουν περισσότερο σε μικρές επιχειρήσεις, όπως είναι για παράδειγμα ο εικονικός ενεργειακός συμψηφισμός, γνωστός περισσότερο με τον αγγλικό όρο (virtual net metering).
Το εάν τελικά η νέα αυτή κρίση διευρύνει το χάσμα ανάμεσα σε «μικρούς» και σε «μεγάλους» ή αποτελέσει ευκαιρία έστω για κάποιους «μικρούς» να αλλάξουν πίστα, θα το δούμε πιθανώς μέσα στο 2023, όταν οι περισσότεροι «παίκτες» θα ανοίξουν τελικά τα χαρτιά τους. Το βέβαιο είναι ότι για μία ακόμη φορά μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα θα υπάρξουν ανακατατάξεις στον εμπορικό χάρτη της χώρας.