Εδώ και αρκετό καιρό ζούμε περιμένοντας τα αποτελέσματα «σε 10-15 μέρες». Τότε θα ξέρουμε αν τα όποια μέτρα λαμβάνονται θα έχουν περιορίσει την εξάπλωση του ιού. Από την εποχή της ανοιξιάτικης καραντίνας αυτό, συνεχίζεται, με μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση. Το καλύτερο σενάριο συνεχώς μετατίθεται. Μοιάζει, προς το παρόν, να γλιστράει διαρκώς στην αίθουσα αναμονής, «για 10-15 μέρες».
Κι αυτή την ανεπεξέργαστη ακόμη και άγνωστη συνθήκη, που προκαλεί μούδιασμα στην κοινωνία, τι άλλο μπορεί να την προσεγγίσει για να τη διερευνήσει και, συν τω χρόνω, να τη μετασχηματίσει, εκτός από την τέχνη;
Η αντίφαση είναι ότι τώρα που ο πολιτισμός περιορίζεται, δυνητικά θα μπορούσε να ανθίσει. Από αύριο νέα μέτρα. Αναστέλλονται οι συναυλίες σε ανοιχτούς και κλειστούς χώρους για 14 μέρες. Αναστέλλονται οι προβολές σε κλειστούς κινηματογράφους. Αναστάτωση, αγωνία, μικρές έως μεγαλύτερες, οικονομικές κυρίως, δυσάρεστες ανατροπές (ας αποφύγουμε το φορτισμένο «καταστροφές»). Τα θέατρα είχαν σιγά σιγά περάσει σε καθεστώς προβών, με όλες τις απαιτούμενες προφυλάξεις και τα πρωτόκολλα. Τα γυρίσματα νέων παραγωγών, υπό όρους, ξεκινούσαν δειλά δειλά. Νέο κύμα αβεβαιότητας και ασάφειας. Το καλλιτεχνικό δυναμικό της χώρας είναι, από την άλλη, σε δημιουργικό οίστρο. Με όποιον μιλήσεις «έχει μια ιδέα» σχεδόν έτοιμη, για να γράψει ή να παρουσιάσει. Εν τη ρύμη του λόγου ή συνειδητά η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη δήλωσε πρόσφατα: «Ο στόχος μας είναι τον χειμώνα να υπάρξει πολιτιστική δραστηριότητα. Αλίμονο αν δεν υπάρξει». Αλίμονο, πράγματι.
Ο αντίλογος όσο οξύς κι αν είναι (πάνω στο μοτίβο «υπάρχουν πολύ πιο σοβαρά πράγματα») γίνεται όλο και πιο αδύναμος. Γιατί σε αυτό το «εργαστήριο διλημμάτων» στο οποίο έχει μετατραπεί η κοινωνία, η μεν πολιτική προσπαθεί να διαχειριστεί την πραγματικότητα με τη λιγότερη δυνατή ζημία για τους πολίτες (στην καλύτερη περίπτωση), ο δε πολιτισμός προτρέχει. Επιδιώκει να απαντήσει σε ερωτήσεις που δεν έχουν ακόμα τεθεί.
Την περασμένη Πέμπτη το βράδυ, το πέρασμα από τον κήπο του Μεγάρου Μουσικής, με τις τρεις βιντεοεγκαταστάσεις του Γιώργου Δρίβα, υπό το γενικό τίτλο «Δομές συναισθημάτων», ήταν ανακουφιστικό και αναζωογονητικό. Συνέπεσαν η στιγμή, η ώρα και το περιεχόμενο. Είμαστε ελάχιστοι οι περιπλανώμενοι θεατές. Στο «Aeonium», που απλώνεται σε πέντε βίντεο, τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, ο καλλιτέχνης αναπτύσσει διαφορετικές εκδοχές της ίδιας ιστορίας και δοκιμάζει υποθετικά σενάρια.
«Και οι μέρες περνούσαν άλλοτε δύσκολα, άλλοτε πιο εύκολα. Αλλοτε κάναμε κάτι, άλλοτε δεν κάναμε απολύτως τίποτα. Από την άλλη, έπρεπε να προσπαθούμε για το καλύτερο δυνατό. Οπότε καταλήξαμε να κάνουμε πάντα περίπου το ίδιο αλλά κάθε φορά με μια μικρή παραλλαγή, σαν να θέλαμε να νιώσουμε ότι έτσι φέρνουμε λίγο καλύτερα αποτελέσματα. Αναρωτιέμαι πολλές φορές πώς φτάσαμε ώς εδώ. Προσπαθώ να θυμηθώ τα γεγονότα, την πρώτη μέρα, τα δεδομένα. Ομως τίποτα.. Δεν μπορώ να θυμηθώ τίποτε άλλο παρά μόνο αυτό το μούδιασμα… ». Πέντε ηθοποιοί αφηγούνται, ενώ παράλληλα περιποιούνται το φυτό «Aeonium», μέσα σε ένα θερμοκήπιο. Διαφορετικοί μονόλογοι προσεγγίζουν την ίδια συνθήκη αλλιώς: μέσα από τον φόβο (μήπως «τελικά, φοβάμαι σημαίνει επιβιώνω;»), την ανατροπή, τον θυμό, την αμφιβολία. Ο Γ. Δρίβας έγραψε τα κείμενα πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την καραντίνα. Οπως και πολλοί άλλοι δούλεψε και παρήγαγε μέσα σε έκτακτες συνθήκες.
Καθόλου ασυνήθιστο· για την ακρίβεια το λέμε αρκετά συχνά για τους καλλιτέχνες. Αυτή τη φορά όμως τα πολιτιστικά αγαθά κινδυνεύουν σοβαρά να μείνουν ασυντρόφευτα, χωρίς κοινό που τους δίνει ζωή και επιβεβαιώνει την ύπαρξή τους. Η μοναξιά των έργων τέχνης, η σιωπή που απλώνεται όταν σταματήσουμε να μιλάμε για αυτά, αφού δεν θα μπορούμε να τα παρακολουθούμε παρά μόνο διαδικτυακά, αφού δεν θα τα συναναστρεφόμαστε, όπως θα είναι δύσκολο να συναναστρέφονται και οι θεατές μεταξύ τους, είναι η πιο επικίνδυνη συνθήκη.
Ο πολιτισμός σε καθεστώς πανδημίας κινδυνεύει πρωτίστως οικονομικά. Προφανές. Μηδενική απασχόληση, μηδενικά έσοδα για ένα πολύ μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών. Αλλά εκτός από την αβεβαιότητα και την αναμονή, από 14 μέρες σε 14 μέρες, από περιορισμό θεατών σε απουσία θεατών, από το ανοίγουμε/δεν ανοίγουμε, για θέατρα, αίθουσες συναυλιών, κινηματογράφους, υπάρχει και η σιωπή.
Ο χειμώνας που ακολουθεί, χωρίς την καταφυγή στον υπαίθριο κήπο του Μεγάρου Μουσικής ή στα θερινά σινεμά. Με ένα τοπίο το οποίο κινδυνεύει να είναι παραλλαγή της ανοιξιάτικης καραντίνας, όχι στην ίδια έκταση αλλά με ψυχική ένταση ακόμη μεγαλύτερη. Δεν φτάνουν τα μέτρα της πολιτείας για να βοηθήσουν τον πολιτισμό να επιβιώσει. Χρειάζονται και οι θεατές, χρειαζόμαστε όλοι εμείς, για να αποκτήσουν υπόσταση, να «υπάρξουν» τα έργα της κάθε τέχνης. Για να δώσουμε πνοή όχι μόνο παρακολουθώντας από απόσταση αλλά μετασχηματίζοντας το βλέμμα μας σε λέξεις, σε διάλογο. Είναι/είμαστε οι θεατές περισσότερο απαραίτητοι παρά ποτέ. Ο πολιτισμός δεν είναι μόνο τρόπος ζωής αλλά και λόγος ζωής.