Οι εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981 αποτελούν τομή για την πολιτική ζωή της χώρας. Σηματοδοτούν την πρώτη φορά που πραγματοποιήθηκε με επιτυχία και σταθερότητα η εναλλαγή στην εξουσία από τα δεξιά (Ν.Δ.) στα αριστερά (ΠΑΣΟΚ), παρά το γεγονός πως ο Ψυχρός Πόλεμος, η τραυματική εμπειρία της καχεκτικής μετεμφυλιακής δημοκρατίας και της Απριλιανής δικτατορίας έθεταν υπό αμφισβήτηση την ικανότητα των νεοπαγών δημοκρατικών θεσμών της Μεταπολίτευσης να αντέξουν μια τέτοια πολιτική στροφή. Δεν χωράει αμφιβολία πως η ομαλή ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ, όπως και η ειρηνική προεκλογική περίοδος που προηγήθηκε, συνέβαλε τα μέγιστα στη σταθεροποίηση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας.
Αν και οι εκλογές αυτές καταγράφουν μια μετατόπιση του εκλογικού σώματος προς την Αριστερά, που κινήθηκε στο 60% αθροιστικά (ΠΑΣΟΚ+ΚΚΕ+ΚΚΕ Εσωτερικού), συνολικότερα το αποτέλεσμα των εκλογών του 1981 διαμόρφωσε ένα δικομματικό σύστημα που παρέμεινε ισχυρό για τριάντα χρόνια. Από εκείνο το σημείο και πέρα και μέχρι τις εκλογές του 2012, το άθροισμα της δύναμης του δικομματισμού ΠΑΣΟΚ – Ν.Δ. θα κινηθεί μονίμως σε ποσοστά που αγγίζουν ή και ξεπερνούν το 80% των ψήφων, και με την εξαίρεση του 1989-1990 μόνο τα δύο αυτά κόμματα θα εναλλάσσονται στην εξουσία. Ο θρίαμβος του ΠΑΣΟΚ, με υψηλό ποσοστό (48,0%) που του εξασφάλισε ισχυρή πλειοψηφία στο Κοινοβούλιο (172 έδρες), είχε προαναγγελθεί από καιρό, ήδη σχεδόν από τις βουλευτικές εκλογές του 1977. Τότε το ΠΑΣΟΚ είχε καταφέρει όχι μόνο να διπλασιάσει το ποσοστό του σε σχέση με αυτό των εκλογών του 1974 (από 13,5% σε 25,3%) και να υπερκεράσει τους ανταγωνιστές του στον χώρο του Κέντρου, αλλά και να θέσει τις βάσεις για ό,τι επακολούθησε το 1981. Στη συνέχεια, οι δημοτικές εκλογές του 1978 επιβεβαίωσαν την πορεία του ΠΑΣΟΚ προς την κυβέρνηση. Η νίκη των υποψηφίων του σε μεγάλους δήμους της χώρας, ιδιαίτερα, η εκλογή του Δημήτρη Μπέη στον Δήμο Αθηναίων, υπήρξε σημαντικός σταθμός αυτής της πορείας.
Αναμφίβολα, η μετακίνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην Προεδρία της Δημοκρατίας το 1980 διευκόλυνε το έργο του ΠΑΣΟΚ, καθώς θεωρήθηκε ως αποδοχή της επερχόμενης ήττας, ενώ επιπλέον φάνηκαν οι αδυναμίες της Ν.Δ. σε ηγετικό επίπεδο. Ο μετριοπαθής Γεώργιος Ράλλης, που διαδέχθηκε τον Καραμανλή στην πρωθυπουργία και ηγήθηκε της Ν.Δ. στην προεκλογική καμπάνια του 1981, δεν διέθετε εκείνες τις ικανότητες ώστε να μπορέσει να αναμετρηθεί με επιτυχία με τον χαρισματικό Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος σαγήνευε τα πλήθη όχι μόνο της Κεντροαριστεράς αλλά και της Κεντροδεξιάς ακόμη. Πάντως, ο δρόμος προς την «Αλλαγή» δεν ήταν ένα φαινόμενο μόνο ελληνικό. Στις αρχές του ’80, οι Σοσιαλιστές του ευρωπαϊκού Νότου κατέγραψαν νίκες που έφεραν τα κόμματά τους σε πρωταγωνιστική θέση. Η νίκη του σοσιαλιστή Φρανσουά Μιτεράν στις γαλλικές προεδρικές εκλογές, τον Μάιο του 1981, ήταν το προμήνυμα για την κατεύθυνση που θα φυσούσε ο εκλογικός άνεμος στην Ελλάδα τον Οκτώβριο.
Το αποτέλεσμα των εκλογών του 1981 διαμόρφωσε ένα δικομματικό σύστημα, που παρέμεινε ισχυρό για τριάντα χρόνια.
Για να επιτύχει αυτό το αποτέλεσμα, πάντως, το ΠΑΣΟΚ άλλαξε αρκετά το ύφος του πολιτικού του λόγου και την ιδεολογική φυσιογνωμία του. Προσπαθώντας να διευρύνει το εκλογικό του ακροατήριο, ήδη από το 1977, ακολούθησε μια πορεία σταδιακής προσαρμογής από τον ριζοσπαστισμό προς μια περισσότερο μετριοπαθή και τεχνοκρατική εικόνα, χωρίς εντούτοις να εγκαταλείπονται βασικά στοιχεία της πολιτικής του ταυτότητας (π.χ. αντιαμερικανισμός). Επρόκειτο για μια «αντιδεξιά στρατηγική», που αποτυπώθηκε στο σύνθημα «Αλλαγή» και είχε στόχο να αντλήσει ψήφους και από τις δύο μεγάλες εκλογικές δεξαμενές, τόσο δηλαδή από το Κέντρο όσο και από το ακροατήριο της Αριστεράς. Η στρατηγική αυτή αποτυπώθηκε στην κάθοδο στα ψηφοδέλτια του ΠΑΣΟΚ προσώπων με μεγάλη συμβολική σημασία, όπως ο πρώην ηγέτης της Ενωσης Κέντρου Γεώργιος Μαύρος και το ιστορικό στέλεχος της Αριστεράς, Μανώλης Γλέζος. Από πλευράς εκλογικής γεωγραφίας, το ΠΑΣΟΚ κυριάρχησε σε όλη την Ελλάδα, με εξαίρεση λίγα προπύργια της Ν.Δ. στην Πελοπόννησο (Λακωνία, Μεσσηνία, Αργολίδα) και στη Μακεδονία (Καστοριά, Φλώρινα, Κιλκίς). Τα υψηλότερα ποσοστά του τα κατέγραψε στην Κρήτη, στα Δωδεκάνησα και στη Δυτική Ελλάδα, περιφέρειες – προπύργια της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου, και στις λαϊκές γειτονιές του λεκανοπεδίου (Β΄ Πειραιά 51,1%), γεγονός που υπογράμμιζε τη σαφώς πιο λαϊκή φυσιογνωμία της εκλογικής του βάσης σε σχέση με αυτήν της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου. Η Ν.Δ., αντιθέτως, υπέστη καθίζηση στα μεγάλα αστικά κέντρα, ειδικότερα στις πιο λαϊκές περιοχές του λεκανοπεδίου και της Θεσσαλονίκης (Β΄ Αθηνών 26,3%, Β΄ Πειραιά 23,0%), όπου εκτός από το ΠΑΣΟΚ είχε ισχυρή επιρροή και το ΚΚΕ (Β΄ Αθηνών 18,0%, Β΄ Πειραιά 21,2%).
Στο εσωτερικό της κομμουνιστικής Αριστεράς, οι εκλογές του 1981 παγιοποίησαν τους συσχετισμούς σηματοδοτώντας την πλήρη κυριαρχία του ΚΚΕ έναντι του ΚΚΕ Εσωτερικού. Παρότι το ΚΚΕ δεν πέτυχε τον διακηρυγμένο στόχο της καμπάνιας του, το 17%, το ποσοστό που έλαβε (10,9%) δεν μπορεί να θεωρηθεί αποτυχία. Οχι μόνον επειδή ήταν περίπου μιάμιση μονάδα μεγαλύτερο σε σύγκριση με το ποσοστό του 1977 (9,3%) αλλά και επειδή αποδείχτηκε και το μεγαλύτερο που έλαβε ποτέ το ΚΚΕ σε εκλογές (κατεβαίνοντας με αυτόν τον τίτλο) μέχρι σήμερα. Για το ΚΚΕ Εσωτερικού, αντιθέτως, το εξαιρετικά χαμηλό 1,3% και ο αποκλεισμός του από τη Βουλή σήμανε την οριστική περιθωριοποίησή του στο εκλογικό σώμα παρά την επιρροή του σε στρώματα διανοουμένων και φοιτητών. Ανεπιτυχής υπήρξε και η προσπάθεια να επιβιώσει το Κέντρο. Το κλίμα πόλωσης έστρεψε στελέχη αλλά και ψηφοφόρους της ΕΔΗΚ του 1977 προς το ΠΑΣΟΚ κυρίως. Το Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού (ΚΟΔΗΣΟ) του Γιάγκου Πεσμαζόγλου, που επιχείρησε να παρουσιάσει μια ελληνική σοσιαλδημοκρατική εκδοχή, έλαβε το ταπεινωτικό 0,7% εξανεμίζοντας τις ελπίδες κάποιων να συγκροτηθεί ένα κόμμα ανάμεσα σε Ν.Δ. και ΠΑΣΟΚ.
Τέλος, χωρίς βουλευτική έδρα έμεινε και ο χώρος δεξιότερα της Ν.Δ. – βασιλόφρονες και νοσταλγοί της 21ης Απριλίου. Η Εθνική Παράταξη, που είχε πετύχει 6,8% στις εκλογές του 1977, διαλύθηκε πριν από τις εκλογές του 1981 και πολλά στελέχη της εντάχθηκαν στη Ν.Δ. Το Κόμμα Προοδευτικών, με ηγέτη τον Σπύρο Μαρκεζίνη, που κατέβηκε στις εκλογές του 1981, έλαβε 1,6% χωρίς να κατορθώσει να εκλέξει βουλευτή.
Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Το νέο του βιβλίο, «Στη σκιά του Στάλιν. Μια παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Το club
Ραντεβού στην Αυτοκίνηση
Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 δεν υπήρχε άλλο club με την απήχηση, το γκλάμουρ και τη χωρητικότητα της αχανούς (για την εποχή) «Αυτοκίνησης» του Μάκη Σαλιάρη. Τέκνο της σαρωτικής προαστικοποίησης της Αθήνας, από πολλές απόψεις έβαλε τη λεωφόρο Κηφισίας στον χάρτη, ως ο απόλυτος προορισμός της νεολαίας των καλών σχολείων των βορείων προαστίων και όχι μόνον.
Οι διακοπές
Από τα «Ξενία» στις πισίνες
Στα ’70s οι Ελληνες εκπαιδεύονται στο ξενοδοχειακό πρότυπο των κοσμοπολίτικων συγκροτημάτων της Μεσογείου· από τα λιτά «Ξενία» περνάμε αστραπιαία στις τουριστικές υπεραναπτύξεις με μπανγκαλόους, πισίνες, γκαζόν και γήπεδα τένις, που μεταμορφώνουν την τουριστική εμπειρία.
Το γκάτζετ
Η επανάσταση των γουόκμαν
Η φορητή συσκευή μουσικής με ακουστικά, που «έπαιρνε» κασέτες, κυκλοφόρησε το 1979 και προκάλεσε μια μικρή επανάσταση: μέσα σε λίγους μήνες, η μόδα του γουόκμαν που επέτρεπε στον καθένα να ακούει τη μουσική που του αρέσει όπου και όταν θέλει, αθόρυβα, έγινε παγκόσμιο φαινόμενο. Επρεπε να περάσουν δεκαετίες για να αλλάξουμε πίστα: discman, mp3, iPod και τώρα ασύρματα ακουστικά με ατελείωτη μουσική μέσα από τα έξυπνα κινητά μας.
Η σειρά
Φώσκολος, τέλος
Ηταν η τελευταία σειρά του Νίκου Φώσκολου στην κρατική τηλεόραση, με τη Μαρία Αλιφέρη (φωτ.) στον ρόλο της Τερέζας Ρίχτερ. Αν και ήταν το δημοφιλέστερο ελληνικό σίριαλ τη σεζόν 1980-81 (παιζόταν στην ΥΕΝΕΔ) κόπηκε αιφνιδιαστικά από τη νεόκοπη διοίκηση της ΕΡΤ, όπως και όλες οι υπόλοιπες εκπομπές της Μαρίας Αλιφέρη, ως ασύμφωνη με την «πολιτιστική επανάσταση» που οραματίζονταν οι προύχοντες του σοσιαλισμού. Κάπως έτσι η αγαπητή ηθοποιός αναδείχθηκε άθελά της σε σύμβολο των πέτρινων χρόνων της ελληνικής Δεξιάς.
Τι θυμάμαι
Στο σπίτι της Μελίνας
Είμαστε στο σπίτι της Μελίνας Μερκούρη την ημέρα που γίνονται οι εκλογές, στις 18 Οκτωβρίου 1981, που βγαίνει το ΠΑΣΟΚ. Η Μελίνα έμενε εκείνη την εποχή στην οδό Αναγνωστοπούλου, επάνω από τα ζαχαροπλαστεία της πλατείας Κολωνακίου.
Κι αρχίζουν να βγαίνουν τα πρώτα εκλογικά αποτελέσματα στα οποία είναι σαφές ότι σαρώνει ο Ανδρέας. Κι αρχίζουν οι Κολωνακιώτες να κλείνουν ένας ένας τα παράθυρά τους. Ολοι. Πέφτει μαύρο σκοτάδι στο Κολωνάκι.
Και ξαφνικά βγαίνει ένας νεαρός, γιος φίλης της Μελίνας, στο μπαλκόνι κι αρχίζει να φωνάζει για να τον ακούσουν όλοι.
«Κλείνετε τα παράθυρα γιατί έρχεται ο Ανδρέας». Αλλά κανείς δεν αντέδρασε. Μου έκανε τεράστια εντύπωση αυτό το περιστατικό 42 ολόκληρα χρόνια πριν.
ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Στιχουργός
Η τάση
Εσείς κάνετε αερόμπικ;
Πριν κυκλοφορήσει η θρυλική βιντεοκασέτα με το πρόγραμμα αερόβιας γυμναστικής της Τζέιν Φόντα, ο όρος «πάω στο γυμναστήριο» ήταν περίπου ανύπαρκτος στη μαζική κουλτούρα. Και στην Ελλάδα, φυσικά, όπου η νέα κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ επιχειρεί να προαγάγει τον μαζικό αθλητισμό σε επίπεδο γειτονιάς μέσα από σοσιαλιστικής έμπνευσης πρωτοβουλίες. Το περίεργο είναι ότι μεγάλος κερδισμένος της υπόθεσης αναδείχθηκαν οι συσκευές βίντεο, που τα επόμενα χρόνια έγιναν το νέο αντικείμενο του πόθου εκατομμυρίων Ελλήνων.
Επιμέλεια: Δημήτρης Ρηγόπουλος